Конституция – бахтимиз қомуси

Ўзбекистон Республикасининг 2023 йил 30 апрелда умумхалқ овози билан қабул қилинган янги таҳрирдаги Конституцияси Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичини белгилаб берди.

Бу даврнинг энг муҳим ютуғи ва туб ислоҳотларнинг асосий ғояси – “Инсон – жамият – давлат” тамойилига асосланган, инсон ҳуқуқлари ва қадр-қиммати олий қадрият ҳисобланадиган янги Ўзбекистонни барпо этишдир.

Конституция – инсон ҳуқуқининг асосий кафолати, суд орқали бузилган ҳуқуқларнинг тикланишидир.

Биламизки, мустақил Ўзбекистон тарихида 1992 йил 8 декабрда илк маротаба Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Ўзбкистон Республикаси Олий кенгашининг XII чақириқ XI сессиясида қабул қилинган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Советининг 1990 йил 20 июндаги иккинчи сессиясида Мусттақиллик деклорацияси қабул қилинган бўлиб, ушбу қонун ҳам мустақиллигимизнинг ва давлатчилик тузумимизнинг асосий қонуни бўлиб, вақтинчалик амалда бўлган ва конституциямиз қабул қилингунга қадар Конституция вазифасини бажариб келган.

Нима сабабдан янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини қабул қилишга эҳтиёж туғилди, деган савол ўртага қўйиладиган бўлса, жамиятнинг бугунги эҳтиёжларига мос бўлиши, замон ва фуқароларимизнинг ҳуқуқий онги ўзгарди, давлатимиз иқтисодий жиҳатдан ўз салоҳиятини яхшилаб олди. Бундан ташқари давлатимиз БМТ каби халқаро ташкилотларнинг инсон ҳуқуқларига оид бир қатор пактлар ва халқаро шартномаларни имзолаб ўз фуқароларининг ҳуқуқларини кафолатлади. Ушбу кафолатлар асосий қонунда ўз аксини топиши лозимлиги сабабли ушбу янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини қабул қилишга зарурат туғилди, деб жавоб берган бўлар эдим.

Бунга биргина мисол БМТ ва бошқа дунё давлатлари томонидан инсон ҳуқуқларининг 110 дан ортиқ тури тан олинган ва унинг кафолатларига оид, конвенция, пакт ва қонунлар қабул қилинган, биргина янги таҳрирдаги конституциямизда ушбу инсон ҳуқуқларининг 90 таси қайд қилиб инсон ҳуқуқлари кафолатланган.

Шунингдек, юқорида қайд этиб ўтганимдай, дастлабки Конституциямиз Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг XII чақириқ XI сессиясида депутатларимиз томонидан қабул қилинган. Биламизки “Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 6-моддасига кўра норматив ҳуқуқий ҳужжатлар турларида биринчи навбатда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, кейинги навбатда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари келтирилган.

Бизга маълумки, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис палаталари томонидан ишлаб чиқилган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар палаталар аъзолари (депутатлар, сенаторлар) томонидан қабул қилинган қарорга асосан умумий амалиётга тадбиқ қилинади. Демак, эски таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг аъзолари томонидан ишлаб чиқилган ва “Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунинг 6-моддасига зид равишда юридик кучга эгалиги жиҳатдан биринчи навбатда турадиган нормани ундан қуйида турган қарор ва қонун билан қабул қилинган. Бу эса қонунчилик талабига зиддир.

Юқоридаги кемтикни олиб ташлаш учун янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғридан-тўғри халқнинг ўзи томонидан ишлаб чиқилди ва унинг матни халқ томонидан келтирилган таклифларни қайта ишлаб чиқилиб, умумлаштирилиб таҳрирланди. Ушбу таҳрирнинг ўзи ҳам оммавий ахборот воситаларида узлуксиз эълон қилиниб келинди. Якуний таҳрир эса тўғридан-тўғри эфирда намойиш қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди мажлисида муҳокама қилинди. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг қарори қабул қилиниб қонунбузилиш ҳолатлари аниқланмагандан кейингина умумхалқ Референдумига қўйилиб, 2023 йилнинг 30 апрелида халқимизнинг 91 % дан ортиқ овози билан янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинди.

Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида XXIII бобининг 130-140- моддалари суд ҳокимиятига бағишланган.

Эски таҳрирдаги конституциядан асосий фарқларига келадиган бўлсак 130-модданинг биринчи қисмида Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилиши қайд этилган. Бундан кўриниб турибдики Ўзбекистон Республикасидаги судларнинг одиллиги конституция мақомида тарифлаб ўтилган. Яъни, судлар нафақат қонун доирасида қарор қабул қилиши балки шу қонунларга таянган ҳолатда адолатли қарор қабул қилишига юксак таъриф бериб ўтилган.

Модданинг иккинчи қисмида судлар ушбу қарорларни қабул қилишда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритиши қатъий белгилаб қўйилган. Бундан кўриниб турибдики, суд мустақилдир ва унинг ишига арлашишга йўл қўйилмайди.

Бош қомусимизнинг 133-моддаси иккинчи қисмида фуқароларга ҳам тўғридан-тўғри конституциявий судга ўз ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир кўрсатаётган норматив ҳуқуқий ҳужжат устидан шикоят билан мурожаат қилиш ҳуқуқи берилди. Бу мустақил Ўзбекистон қонунчилигидаги янги амалиётдир. Мана, нима учун ушбу Конституция фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинлигининг кафолати, деяпмиз. Фуқароларга фақатгина корхона муассаса ва ташкилотлар, фуқаролар устидан судларга мурожаат қилиш ҳуқуқи мавжуд эди, энди фуқаролар қонун чиқарувчи ва ижро этувчи органнинг қонун ва қарорлари устидан ҳам шикоят қилиб Конституциявий судга мурожаат қилиш ҳуқуқи берилди.

Шунингдек, 136-модданинг биринчи қисмида судья фақат конституция ва қонунларга бўйсуниши, унинг ишига бошқаларнинг аралашишига йўл қўйилмаслиги, судья муайян иш бўйича ҳисобдор бўлмаслиги қайд қилинган.

Модданинг иккинчи қисмида судьялар дахлсизлиги, учинчи қисмида эса унинг оила аъзолари ҳам хавфсизлигини давлат ўз зиммасига олганлиги қайд қилинган.

Юқоридаги модда талабларига кўра судья одил судловни амалга ошириши учун давлат томонидан барча кафолатлар, ҳаттоки, судья ва унинг оила аъзоларининг ҳам ҳуқуқ-манфаатлари кафолатланиб, давлат уларнинг хавфсизлигини ўз зиммасига олган.

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, Ўзбекистонни барпо этишда ўз олдимизга қўйган мақсадларимиз ушбу янги таҳрирдаги Конституция орқали ўз аксини топганлигини, янги тахрирдаги конституциямиз халқимизнинг ҳоҳиш ва истакларини ўз ичига олган асосий Бош Қомусимиздир.

Жасурбек Туропов, Қашқадарё вилоят суди судья катта ёрдамчиси

Атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш барчамизнинг конституциявий бурчимиздир

Маълумки, атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асослари биринчи навбатда Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ўз аксини топган. Унинг Муқаддимасида ҳам мамлакатимизнинг бебаҳо табиий бойликларини кўпайтириш, ҳозирги ва келажак авлодлар учун асраб-авайлаш ҳамда атроф-муҳит мусаффолигини сақлаш масаласига алоҳида эътибор қаратилган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 62-моддасида “Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар” деб белгиланган.

Конституциясимизга мувофиқ ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир.

1996 йил 27 декабрда Ўзбекистон Республикасининг «Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонуни қабул қилинган бўлиб, атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, фуқароларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, стандартлар ва меъёрий ҳужжатлар, ҳаво муҳитига зарар етказганлик учун жавобгарлик каби моддалар мавжуд.

Атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида давлат сиёсатининг устувор йўналишларини белгилаш, табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги қонун ҳужжатлари бузилишлари профилактикаси, уларни аниқлаш ва олдини олишнинг самарали механизмларини жорий этиш, республика аҳоли пунктларининг санитария ва экологик ҳолати учун давлат органлари, хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарлари ва фуқароларнинг шахсий жавобгарлигини кучайтириш, шунингдек, 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсад ва вазифаларга эришишни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги ПФ-5863-сон Фармони билан  2030 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон Республикасининг Атроф муҳитни муҳофаза қилиш концепцияси тасдиқланган.

Давлатмиз раҳбари ташаббуси билан 2025 йилга “Атроф-муҳитни асраш ва “яшил” иқтисодиёт йили” деб ном берилди. Бу қарор мамлакатимизнинг барқарор ривожланиши, юзага келган экологик муаммоларни ҳал қилиш орқали иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилган бир неча муҳим омилга асосланган. Дунё бўйлаб атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатаётган ҳолатлар кўпаймоқда. Жумладан, Ўзбекистон ҳам иқлим ўзгариши, ҳаво ва сув ифлосланиши каби жиддий экологик муаммоларга дуч келмоқда. Атроф-муҳит масаласини асосий кун тартибига олиб чиқиш давлатимизга айни масаларни бартараф қилиш имконини беради, жамоатчиликда эса табиатга эътиборни кучайтиради. Ҳар бир фуқаро атроф муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлши, асраб авайлаши, ундан оқилона фойдаланиши зарур.

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунларни бузганлик учун жавобгарликка тортиш масалалари Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарлик учун маъмурий жавобгарлик меъёрларида белгиланган. Маъмурий кодексда жиноят турига қараб турли миқдорда жарималар тўлаш ва маълум ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазолари кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексининг 4-бўлими «Экология соҳасидаги жиноятлар» деб юритилади. Жиноят кодексида Экология соҳасидаги турли жиноятлар учун жарима тўлаш, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари, озодликдан маҳрум қилиш чоралари белгиланган.

Судлар томонидан ҳам ваколатли органларнинг даъво аризаларига асосан артоф-муҳитга етказилган зарарни ундириш ҳақидаги ишлар кўриб чиқилиб, суднинг ҳал қилув қарорларига асосан айбдор шахслардан етказилган зарарлар ундириб олинмоқда.

Бугунги кунда дунё миқёсида экологик муаммолар ўсиб бораётган бир вақтда республикамизда артоф-муҳитни асраб авайлаш, “Яшил макон” умуммиллий лойиҳаси доирасида ҳудудларга мевали ва манзарали дарахтлар экиш ишлари олиб борилмоқда.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, барчамиз ўзимизнинг Конституциявий бурчимиз бўлган атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишимиз, келажак авлодлар учун асраб-авайлашимиз зарур.

Хуршид Мухторов, фуқаролик ишлари бўйича Касби туманлараро суди раиси  

Табиатга зиён етказганлар жазоланди

Бугунги кунда экологик барқарорлик ва табиатни асраш ҳар бир давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир. Ўрмонлар табиатнинг бебаҳо бойлиги ва биохилма-хилликни сақлаш, инсон ҳаёти учун соғлом муҳит яратишда беқиёс аҳамиятга эга. Шу боис мамлакатимизда ўрмонларни муҳофаза қилиш, уларни кўпайтириш ва тиклаш масаласи қатъий назоратга олинган.

Шу билан бирга айрим фуқароларнинг шахсий манфаати ёки беэътиборлиги сабабли дарахтларнинг ноқонуний кесилиши, ўрмон майдонларига зарар етказиш ҳолатлари ҳали-ҳамон учраб турибди. Бундай ҳоллар нафақат экологик мувозанатга путур етказади, балки қонунчилигимизга зид ҳисобланади.

Жиноят ишлари бўйича Яккабоғ туман судида шу каби жиноят иши кўриб чиқилди. Иш ҳужжатларига кўра судланувчи Э.Д Яккабоғ ихтисослашган Давлат ўрмон хўжалигига қарашли “Лангар” ўрмончилик бўлимининг участкаси ўрмончи вазифасида ишлаб келиб, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2008-йил 9-сентябрдаги 203-сонли Қарори билан тасдиқланган “Ўрмон қўриқчилиги тўғрисида”ги Низомнинг 2-бўлими 4-бандига кўра, унга ўрмон дарахтларини ўзбошимчалик билан кесишдан, ўғирлаш, йўқ қилиш ва ўрмон тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг бошқа бузилишларидан муҳофаза қилиш ҳамда ўрмон дарахтларини ўзбошимчалик билан кесиш билан боғлиқ ноқонуний хатти-ҳаракатларни тўхтатиш чора-тадбирларини кўриш вазифалари юклатилган бўлсада, ўзига юклатилган вазифаларини виждонсиз бажарган.

Шунингдек, судланувчи У.Ғ Яккабоғ ихтисослашган Давлат ўрмон хўжалигига қарашли “Лангар” ўрмончилик бўлимининг ўринбосари (ўрмон устаси) вазифасида ишлаб келиб, мансабга совуққонлик билан қараши натижасида “Ўрмон қўриқчилиги тўғрисида”ги Низомнинг 12-бандига кўра, унга ўрмон бўлимидаги ўрмонларни қўриқлаш, муҳофаза қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни такрорий кўпайтириш соҳасидаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ҳужжатлар ва баённомалар тузилишининг тўғрилигини текшириш, ўзбошимчалик билан кесилган ёки шикастланган ўрмонни моддий-пул жиҳатидан баҳолаш, ўрмон усталари, ўрмончилар ва вақтинчалик ёнғин қоровулларига йўл-йўриқ бериш ва уларга юклатилган мажбуриятларнинг ўз вақтида ва аниқ бажарилишини назорат қилиш, ўрмон бўлимида дарахтларни кесиш қоидаларига риоя қилинишини назорат қилиш, қоидабузилишлари аниқланган тақдирда тегишли баённомалар тузиш, ўрмон айланмалари ва участкаларни тафтиш қилиш мажбуриятлари юклатилган бўлса-да, ўз вазифасини лозим даражада бажармай лоқайдлик ва виждонсизларча муносабатда бўлган.

Оқибатда тергов жараёнида аниқлашнинг имкони бўлмаган шахслар томонидан 1-сархад “Қўнгғизли”, “Қоракамар” ва “Сарихалқа” участкаларидан 209 туп ҳар хил диаметрдаги табиий ҳолда ўсган Зарафшон арчаси ва Учқат дарахтлари таг қисмидан кесилганлиги, 664 туп Зарафшон арчаси ва Учқат дарахтлари ўсишдан тўхтамайдиган даражада шикастланиши оқибатида 236.278.000 сўмлик жуда кўп миқдордаги табиий ҳолда ўсган Учқат ва Зарафшон арчаларини кесиб кетилиб, нобуд қилинишига сабабчи бўлган.

Кўриб чиқилган жиноят иши доирасида ушбу шахслар томонидан белгиланган ўрмон майдонида кўплаб дарахтларнинг ноқонуний кесилгани, табиатга катта миқдорда зарар етказилгани аниқланди.

Жиноят ишлари бўйича Яккабоғ туман судининг ҳукми билан Э.Д Ўзбекистон Республикаси ЖК 172-моддасида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Ўзбекистон Республикаси ЖК 172-моддаси билан ЖК 45-моддаси қўлланиб, давлат иштирокидаги ташкилотларда моддий жавобгарлик вазифасида ишлаш ҳуқуқидан 1 йилга маҳрум қилиб, иш ҳақининг 20 фоизи миқдорини давлат даромади ҳисобига ушлаб қолган ҳолда 1 йил ахлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланди.

Судланувчи У.Ғ Ўзбекистон Республикаси ЖК 207-моддасининг 1-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, унга ЖК 45-моддаси қўлланиб, давлат иштирокидаги ташкилотларда мансабдорлик ва моддий жавобгарлик вазифасида ишлаш ҳуқуқидан 1 йилга маҳрум қилиб, иш ҳақининг 20 фоизи миқдорини давлат даромади ҳисобига ушлаб қолган ҳолда 1 йил ахлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланди.

Кўриб чиқилган жиноят иши шуни кўрсатадики, қонун талабларини бузишнинг ҳар қандай кўриниши ўз жазосисиз қолмайди. Шу билан бирга, бундай ҳолатларнинг олдини олишда аҳолининг экологик онгини юксалтириш, ўрмонларни муҳофаза қилишга қаратилган кенг кўламли ишларни давом эттириш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, табиат умумий уйимиз. Уни асраш эса ҳар биримизнинг бурчимиздир.

Нурбек Абдуллаев, жиноят ишлари бўйича Яккабоғ туман суди раиси

Табиатга катта миқдорда зиён етказгани учун фуқаро 318 млн 750 минг сўм тўлайдиган бўлди

Мамлакатимизда табиатни муҳофаза қилиш, жумладан, сув ҳавзалари бойликларини асраш, ноқонуний ов ишларининг олдини олиш борасида изчил ишлар амалга оширилмоқда. Бироқ, шундай ҳолатлар ҳам учрайдики, айрим фуқаролар қонун талабларини қасддан бузиб, табиатга катта миқдорда зарар етказмоқда.

Судланувчи Зафар Тўхтаев МЧЖ раҳбари вазифасида ишлаб келиб, Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф муҳитни мухофаза  қилиш ва иқлим ўзгариши вазирининг 2025 йилда ёввойи ҳайвонларни тутишга доир ажратилган квотани тасдлиқлашга доир буйруғи ва қарори ижросини таъминлаш мақсадида вилоят Экология, атроф муҳитни мухофаза  қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармаси Миришкор тумани бўлими бошлиғининг огоҳлантириш хати билан “Сечанкўл” табиий сув ҳавзасида саноат усулида балиқ овлашга рухсатнома (квота) ажратилмаганлиги сабабли балиқ овлаш қонунчилик қоидаларига зид эканлиги тўғрисида огоҳлантирилган бўлишига қарамасдан, ўз хизмат мавқеидан фойдаланиб, МЧЖнинг 3 нафар ишчи-ходимларини балиқ овламасликлари тўғрисида огоҳлантирмасдан “Сечанкул” табиий сув ҳавзасида тақиқланган қуроллардан фойдаланган ҳолда, тўр воситасида 850 дона “Орол чавоқ” балиғини овлаб, уларни нобуд қилиб, балиқ овлаш қоидаларини бузиб, ҳайвонот дунёсига жами 318.750.000 сўмлик жуда кўп микдорда зарар етказган.

Суд Зафар Тўхтаевга оид жиноят ишини кўриб чиқиб, судланувчи, фуқаровий даъвогар ва гувоҳларнинг кўрсатувларини, тарафларнинг музокара нутқлари ҳамда судланувчининг охирги сўзини тинглаб, иш бўйича тўпланган далилларни текшириб, ҳуқуқий баҳо берди.

Судланувчи Зафар Тўхтаев Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 202-моддаси 3-қисми “б,г,е” бандларида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбдор деб топилиб, унга нисбатан 2 йил ов қилиш фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум қилиниб, ишлаш вақтидан, шунингдек, иш жойигача бориши ва уй-жойга қайтиб келиши учун зарур бўлган вақтдан ташқари қолган вақтда ўз уйидан чиқишини чеклаган ҳолда, 4 йил муддатга озодликни чеклаш жазоси тайинланди. Шунингдек, 6 ой ичида ўзи етказган 318.750.000 сўм зарарни қоплаш мажбурияти ҳам юкланди.

Суд қонунда назарда тутилган тартибда тўпланган, текширилган ва баҳоланган далилларга баҳо бериб, судланувчи Зафар Тўхтаевнинг хизмат мавқеидан фойдаланиб, тақиқланган қуроллардан ва усуллардан фойдаланиб, балиқ овлаш қоидаларини бузиб, жуда кўп миқдорда зарар етказганлик ҳаракатлари учун қонуний жазо қўллади.

Мазкур суд иши табиатни асрашдаги масъулият ҳар бир фуқаро зиммасига юклатилганлигини яна бир бор эслатса ажаб эмас. Зеро, табиатни асраш, уни неъматларидан оқилона фойдаланган ҳолда келажак авлодга етказишимиз барчамизнинг бурчимиздир.

Шаҳзод Бахтиёров, жиноят ишлари бўйича Деҳқонобод туман суди раиси

Экология ва ҳуқуқ – барқарор келажак

Инсоният тарихида табиат ва атроф-муҳит ҳар доим ҳаёт манбаи ҳисобланган. Ҳаво, сув, ер ва ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёси инсон учун нафақат моддий эҳтиёжларни қондириш воситаси, балки бойлик манбаи ҳамдир. Шунинг учун табиатни асраб-авайлаш ва уни соф ҳолда кейинги авлодга етказиш ҳар бир инсоннинг муқаддас бурчи ҳисобланади.

Бугунги глобал тараққиёт ва жадал индустриаллашув жараёнида инсон ҳаёти табиат билан тобора мустаҳкам боғланиб бормоқда. Атроф-муҳитнинг тозалиги, табиий ресурсларнинг асраб-авайланиши ва экотизим барқарорлиги жамиятнинг барқарор ривожланиши ва келажак авлод фаровонлигининг гаровидир. Шу боис экология соҳасида ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликка йўл қўймаслик, уларнинг олдини олиш ҳамда жавобгарлик механизмларини кучайтириш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади.

Азалдан инсон ва жамият ҳаёти табиат билан узвий боғлиқ. Атроф-муҳитнинг соғлом ва барқарор бўлиши нафақат инсон саломатлиги, балки иқтисодий тараққиёт ва келажак авлодлар ҳаётининг фаровонлиги учун ҳам муҳимдир. Шу сабабли экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида қонунбузарликлар ҳамда жиноятчиликнинг олдини олиш давлат сиёсатида устувор йўналишлардан бири ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 14-бобида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги жиноятларни содир этганлик учун тайинланадиган жазо чоралари, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 8-бобида экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун белгиланадиган маъмурий жавобгарликлар кўрсатиб ўтилган.

Экология соҳасидаги жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликлар жамият ва табиат манфаатларига жиддий зарар етказади. Шу сабаб экология соҳасидаги жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларни камайтириш ва олдини олиш учун қонунчиликни янада такомиллаштириш, экологик қонунбузарликлар учун жазо чораларини кучайтириш, жавобгарлик турларини аниқлаш ва уларнинг самарадорлигини таъминлаш, назорат ва мониторинг тизимини кучайтириш, табиатни муҳофаза қилувчи соҳалар фаолиятини кенгайтириш ва замонавий ахборот технологиялари асосида атроф-муҳитни асраш бўйича мониторинг ташкил этиш каби чора-тадбирларни амалга ошириш лозим бўлади.

Шунингдек, аҳоли ўртасида экологик маданиятни ошириш, мактаб ва олий таълим муассасаларида экология фанини кенг тарғиб қилиш, фуқаролар ва жамоатчилик иштирокини таъминлаш, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларни экологик назоратга жалб қилиш, экологик акция ва тадбирларни самарали ташкил этиш, ҳуқуқбузарларга нисбатан иқтисодий чоралар қўллаш, табиатга жиддий зарар етказувчи ва атрф-муҳитни ифлослантирувчи корхоналарга нисбатан жиддий чоралар қўллаш тамойилини жорий қилиш орқали ҳам экологиямизнинг бузилиши ва табиатнинг ифлосланишининг олдини олишга эриша оламиз.

Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликка қарши кураш фақатгина тегишли давлат органлари эмас, балки барча фуқароларнинг вазифаси ҳисобланиши даркор. Буни ҳар бир ўз келажаги учун қайғурадиган инсон ҳис этиши лозим. Бу соҳада ҳуқуқий билимларни ошириш, жавобгарликни кучайтириш ва жамоатчиликнинг фаол иштироки орқали табиатни асраб-авайлаш мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва экология соҳасидаги ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш бугунги кунда олдимизда турган энг муҳим вазифалардандир. Табиатни асраб-авайлаш, қонунларга риоя қилиш ва экологик маданиятни ошириш орқали жамиятда барқарор ривожланишга эришиш мумкин. Зеро, Она табиатга меҳр-муҳаббат туйғусини ошириш орқали табиатни асраб-авайлаш ҳар бир инсоннинг кундалик ҳаёт тарзига айланса, жамиятимизда экологик муаммоларнинг ечими ҳам анча осонлашади.

Орзимурод Шукуров, Қашқадарё вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьяси

Одил судлов йўлида сунъий интеллект имкониятлари

Сўнгги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасини ислоҳ қилиш, фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончини мустаҳкамлаш ҳамда судлар фаолиятида шаффофликни таъминлаш бўйича тизимли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Дунё бўйлаб рақамли трансформация жараёнлари суд тизимида ҳам замонавий ахборот технологиялари, жумладан, сунъий интеллект имкониятларидан кенг фойдаланишни тақозо этмоқда.

Шу маънода 2025 йил 21 август куни қабул қилинган “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармон суд-ҳуқуқ тизимини рақамлаштириш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Ушбу фармон нафақат суд жараёнларининг тезкорлиги ва самарасини ошириш, балки фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун судга мурожаат қилиш жараёнларини енгиллаштириш, суд ҳужжатлари ва қарорларининг янада очиқлиги ҳамда шаффофлигини таъминлашга хизмат қилади.

Фармонга мувофиқ сунъий интеллект технологиялари суд жараёнига киритилмоқда. Бу тизим ёрдамида мурожаат қилинган ишнинг тахминий натижаси ва харажатлари олдиндан ҳисоблаб берилади. Бу судга мурожаат қилаётган шахс ишининг қай даражада муваффақиятли бўлиши мумкинлигини олдиндан кўра олиши имконини беради ва аҳолининг ҳуқуқий онгини юксалтириш, фуқароларнинг ўз ҳуқуқини тўғри баҳолаши ҳамда давлат идораларига ишончини мустаҳкамлашга хизмат қилади.

Фармон билан иқтисодий судлар тузилмасини оптималлаштириш орқали уларнинг иш юкламаси енгиллашади. 2026 йилдан бошлаб туман ва шаҳар иқтисодий судлари ўрнига вилоят марказлари ҳамда Тошкент шаҳрида туманлараро иқтисодий судлар ташкил этилиши кўзда тутилган. Бу орқали тадбиркорлик субъектлари судлов хизматларидан тезкор ва сифатли фойдаланиш имконига эга бўлади. Шу билан бирга, экстерриториал тамойил жорий қилиниши натижасида ишни қайси ҳудудда кўриш шартлигига оид тўсиқлар ҳам бартараф этилади.

Ушбу ўзгаришлар нафақат суд жараёнларида шаффофлик ва очиқликни таъминлайди, балки коррупциявий ҳолатларни кескин қисқартиради. Ишларни электрон тақсимлаш тизими судьяга нисбатан турли гумонларнинг олдини олади, фуқаро ва тадбиркорларнинг давлат идораларига ишончини мустаҳкамлайди. Натижада суд тизими халқимиз учун ҳақиқий адолат ва қонунийлик масканига айланади.

Бу ислоҳотларнинг халқаро ҳуқуқ нормалари билан уйғунликда эканлиги муҳим аҳамият касб этади. Мамлакатимиз суд жараёнларини рақамлаштириш ва сунъий интеллект технологияларини жорий этиш ана шу халқаро меъёрларга тўла мос келади.

Суд жараёнида замонавий ахборот технологияларини кенг қўллаб, аҳолига интерактив хизматлар кўрсатиш Фармонда белгиланган яна бир муҳим йўналиш ҳисобланади. Бу борада “my.sud.uz” платформасида махсус ҳуқуқий маслаҳат модулларини йўлга қўйиш режалаштирилган. Бу виртуал маслаҳатчи орқали фуқаролар ўз саволларига тезкор ва аниқ жавоб олиш имкониятига эга бўлади. Масалан, ариза бериш тартиби, суд тўловлари ёки даъво муддатлари ҳақидаги саволларга сунъий интеллект асосида ишлайдиган тизим бир неча дақиқада жавоб беради. Бу эса аҳоли ҳуқуқий саводхонлигини оширишга, судга мурожаат қилиш жараёнида оворагарчиликларни йўқотишга хизмат қилади. Шунингдек, адвокатлар ва юристлар учун ҳам норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш платформаси ишга туширилиб, уларнинг ишини осонлаштиради.

Бир сўз билан айтганда, “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармон мамлакатимиз суд тизимини технологик жиҳатдан янгилаш, адолатли судлов ва шаффофликни кучайтириш, фуқароларнинг судга бўлган мурожаатини осонлаштириш ҳамда судлар моддий-техник базасини яхшилаш йўлида муҳим қадам бўлди. Ушбу Фармонга мувофиқ режалаштирилган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши суд тизими иш фаолиятининг сезиларли даражада яхшиланиши ва фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончи янада мустаҳкамланишида муҳим рол ўйнади.

Шоҳрух Файзиев, жиноят ишлари бўйича Қарши шаҳар судининг судьяси