Суд тизимидаги бугунги ва эртанги ислоҳотлар: Жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар судларида тергов судьяси лавозими ва судлар фаолиятида сунъий интеллект технологиялари жорий этилади

Бугунги кунда ижтимоий-иқтисодий муносабатлар қонун йўли билан тартибга солинаётгани, қабул қилинаётган қонунлар замирида инсонпарварлик ва одиллик ғояси мужассамлашганлиги ҳар биримизни қувонтиради.

Сўнгги йилларда юртимизда айнан Конституция ва қонунларга асосланган давлат қуриш учун амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг салмоғи ҳар қачонгидан ошди десак муболаға бўлмайди.

Бу жараёнда инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият ҳисобланадиган фуқаролик жамияти асослари мустаҳкамланди.

Шу билан бирга суд ҳокимияти ҳам қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритувчи, қонун устуворлиги ва адолат тантанаси йўлида фаолият олиб борадиган алоҳида мустақил тизим сифатида шаклланди.

Биргина жорий йилнинг биринчи ярим йиллигида суд-ҳуқуқ соҳасида бир қатор амалий ишлар қилинди.

Хусусан, суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш институти такомиллаштирилиб, қонуний кучга кирмаган суд қарорларини шикоят (протест) асосида апелляция тартибида, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд қарорларини тафтиш тартибида қайта кўриш амалиёти жорий этилди.

Шунингдек, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида кўриш бўйича ваколатлар вилоят ва унга тенглаштирилган судларга ўтказилиб, юқори судлар томонидан суд қарорларини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун қуйи инстанция судларига юбориш амалиёти тугатилди.

Соҳа учун янгилик сифатида баҳоланган ислоҳотлардан яна бири тизимда тергов судьяси институтининг жорий этилаётганлиги бўлди.

2024 йил 10 июнь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тезкор-қидирув ҳамда тергов фаолиятида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони имзоланди.

Мазкур фармонга кўра, бугунги кунда суд-ҳуқуқ тизимидаги замонавий талаблар ва халқаро стандартлар асосида ишни судга қадар юритиш босқичида тергов судьяси лавозими жорий этилиши белгиланди.

Хусусан, 2025 йил 1 январдан жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар судларида тергов судьяси лавозими жорий этилади. Тергов судьялари судга қадар иш юритув даврида процессуал қарорларга санкция бериш ва мажбурлов чораларини қўллаш масаласини ҳамда маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқади.

Фармонга мувофиқ қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш, қамоқда сақлаш ёки уй қамоғи муддатини узайтириш, паспортнинг (ҳаракатланиш ҳужжатининг) амал қилишини тўхтатиб туриш, мурдани эксгумация қилиш, почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш, тинтув ўтказиш, телефонлар ва бошқа телекоммуникация қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш, улар орқали узатиладиган ахборотни олиш, мол-мулкни хатлаш каби илтимосномаларга тергов судьяси санкциялар бериши мумкин.

Шунингдек, айбланувчини лавозимидан четлаштириш, шахсни тиббий муассасага жойлаштириш, айбланувчининг тиббий муассасада бўлиши муддатини узайтириш, ушлаб туриш муддатини 48 соатга қадар узайтириш, прокурорнинг гувоҳ ва жабрланувчининг (фуқаровий даъвогарнинг) кўрсатувларини олдиндан мустаҳкамлаш тўғрисидаги каби илтимосномалар бўйича мажбурлов чораларини қўллаши мумкин.

Алоҳида таъкидлаш керакки, жиноят ишлари бўйича судга қадар иш юритув даврида тергов судьяси томонидан процессуал қарорларга берилган санкциялар фақатгина апелляция инстанциясида Қорақалпоғистон суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан якка тартибда қайта кўриб чиқилади.

Бундан ташқари, 2023 йил 16 январдаги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Президент Фармони билан 2023–2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланган эди.

Стратегия доирасида одил судловни таъминлашнинг устувор вазифаларидан бири сифатида судлар фаолиятида сунъий интеллект технологияларини жорий этиш белгиланган.

Дўнё бўйлаб кўплаб жабҳаларда самарали фойдаланиб келинаётган сунъий интеллект технологияларининг судлар фаолиятида босқичма-босқич жорий этилиши, соҳада бутун бир яхлит тизим яратилишига ва инсон омили натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган камчиликларга йўл қўймаслик ва уларни ўз вақтида аниқлаб, ўз ўрнида бартараф этишга, шунингдек суд қарорларининг сифатли ва тушунарли ёзилишини таъминлаш билан бирга, иш ҳажмини ҳам бир мунча камайтиришга имкон яратади.

Иш бўйича суднинг ҳукмини ёки қарорини инсон қўли билан яратилган электрон тизим тайёрлашини тасаввур қилиш қийин, албатта.

Аммо, халқаро тажрибалардан кўринишича сунъий интеллектга эга технологиялар фуқаролик ёки жиноий иш юритиш усулларини ислоҳ қилиш имкониятига эга. У судьяларга суд муҳокамасининг турли босқичларида турли вазифаларни бажаришга кетадиган вақтни қисқартириш орқали ёрдам беради.

Шу боис сунъий интеллектдан ҳуқуқий тартиб-қоидаларни соддалаштириш, такрорий вазифаларни автоматлаштириш ва такомиллаштириш орқали ишларни тез ҳал этишда фойдаланиб келинмоқда.

Сунъий интеллектдан судларда судьяларнинг иш юкини камайтириш, ишларни ҳал қилиш вақтини қисқартириш ва яхшилаш учун фойдаланиш  мумкин, бироқ сунъий интеллект томонидан ёзилган суд қарорларининг жозо тайинлаш қисмида содир этилган қилмиш учун тайинланиши лозим бўлган жазо тури ва миқдори фақатгина судья томонидан мустақил тарзда белгиланади.

Ишончимиз комилки, соҳада амалга оширилаётган мазкур ислоҳотлар ўз навбатида иш бўйича барча ҳолатлар суд томонидан ҳар томонлама текширилиб, далилларга холисона баҳо берилиши ва ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқланишига, натижада оқлов ҳукмлари кўпайишига асос яратиб, фуқароларнинг судга бўлган ишончининг ошишига замин яратади.

 

Адҳам Абдиев, жиноят ишлари бўйича Китоб туман судининг судья ёрдамчиси

Одил судлов ишончли ҳимоя

Ўтган қисқа даврда суд-ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилишга қаратилган тарихий ўзгаришларга қўл урилди. Мамлакатимизда инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият даражасида белгиланди. Янги таҳрирдаги Конституцияда ҳам суд органларини фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи мустақил органга айлантириш энг муҳим вазифа этиб белгиланди.

Хусусан, бош қомусимизнинг 136-моддасида “Судьялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йул қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмайди”, деб белгилаб қўйилди.

Президентимизнинг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлов фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони ҳам ушбу йуналишдаги ислоҳотларимизни тубдан янги босқичга олиб чиқишга қаратилгани билан аҳамиятлидир. Мазкур ҳужжатда суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини оширишга қаратилган кенг қамровли чора-тадбирлар белгиланди. Хусусан, 2023-2026 йилларда суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг Стратегияси ва уни амалга ошириш бўйича Ҳаракатлар дастури тасдиқланди. Ҳаракатлар дастурида суд тизимини янада ислоҳ қилишга қаратилган асосий устувор йуналишлар, мақсад ва вазифалар сифатида “Хабеас корпус” институтини амалиётга янада кенгроқ жорий этиш судьялар ихтисослашувини янада кенгайтириш, суд ишларини кўришда ягона суд амалиётини таъминлаш, судьялар мустақиллигини таъминлашнинг янги механизмларини яратиш, суд ҳокимиятининг нуфузи, мавқеи ва обрўсини янада юксалтириш чораларини кўриш ва бошқа муҳим масалалар ҳамда уларни амалга ошириш механизмлари, муддатлари ва масъул органлар аниқ белгилаб берилди.

 

Алишер Ўралов, жиноят ишлари бўйича Қамаши туман суди раиси

Жиноят ишлари бўйича Миришкор туман судининг судьяси Ҳусниддин Рустамов ўқувчилар учун амалий дарс машғулоти ўтди

Туманнинг Жейнов қишлоғида жойлашган19-сонли умумий ўрта таълим мактаби ўқувчилари учун ташкил этилган дарс машғулоти “Ҳуқуқий онг, ҳуқуқий маданият” мавзуида бўлди.

Унда бугунги кунда мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари борасида амалга оширилаётган ислоҳотлар, таълим соҳасидаги янгиликлар ва жорий қилинаётган янги таълим дастурлари хусусида батафсил маълумотлар берилди.

Шунингдек, ёшлар ўртасида жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш мақсадида ўқувчиларнинг бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш, ёт ғоялар таъсирига тушиб қолмаслиги учун маънавий-маърифий тадбирларнинг доимий ва фаол иштирокчиси бўлиш ҳамда Ватанга муҳаббат туйғусини кучайтириш борасида фикр ва мулоҳазалар билдирилди.

Очиқ ва самимий руҳда бўлиб ўтган дарс давомида ўқувчилар ўзларини қизиқтирган саволларга батафсил жавоблар олишди.

 

Қашқадарё вилоят суди жамоатчилик ва ОАВ билан алоқалар бўлими

Одил судловни амалга оширишда Конституция нормаларини тўғридан-тўғри қўллашнинг зарурияти

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, уларнинг мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш, бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш учун иши қонунда белгиланган муддатларда ваколатли, мустақил ҳамда холис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқи кафолатланган.

Мазкур норманинг конституцияда алоҳида мустаҳкамлаб қўйилиши   судлар томонидан конституциявий нормаларни тўғридан-тўғри ва бир хилда қўлланилиши борасида кечиктириб бўлмайдиган устувор вазифаларни белгилаб олишни тақозо этади.

Чунки Конституциянинг 15-моддасида “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эга,
тўғридан-тўғри амал қилади ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этади”, деб кўрсатилган.

Маълумки, Конституциянинг олий юридик кучга эгалиги ҳақидаги қоида унинг нормалари барча қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан устун туришини англатади.

Шу маънода, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2023 йил
23 июндаги “Одил судловни амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нормаларини тўғридан-тўғри қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 16-сонли Қарори қабул қилинди.

Ушбу Пленум қарорининг 1-бандида судлар кўриб чиқилаётган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг мазмунини баҳолаши ва Конституция нормаларини тўғридан-тўғри амал қилувчи олий юридик кучга эга норматив-ҳуқуқий асос сифатида қўллаши лозимлиги қайд этилган.

Бугунги кунга қадар судлар томонидан Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилган инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари кафолатлаб қўйилган нормалар изчил қўлланиб келинмоқда.

Жиноят ишлари бўйича судлар томонидан ЖКнинг 165-моддасида назарда тутилган жабрланувчи учун сир сақланиши лозим бўлган маълумотларни ошкор қилиш, уни шарманда қиладиган уйдирмалар тарқатиш билан қўрқитиб ўзгадан мулкни ёки мулкий ҳуқуқни топширишни, мулкий манфаатлар беришни ёхуд мулкий йўсиндаги ҳаракатлар содир этишни талаб қилиш ёхуд жабрланувчини ўзининг мулкини ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароитга солиб қўйиш билан боғлиқ жиноят ишларини кўриб чиқиш Конституциянинг 31-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган:

-Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга;

-Ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга.

Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.

Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги тўғрисидаги нормалар тўғридан-тўғри қўлланиб келинмоқда.

Шу ўринда, Конституция нормаларини фақатгина содир этилган жиноят учунгина эмас, балки процессуал ҳаракатларга нисбатан ҳам қўлланишини алоҳида таъкидлаш жоиз.

Хусусан, Жиноят-процессуал кодекснинг 116-моддасига кўра гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг яқин қариндошлари гумон қилинувчига, айбланувчига тааллуқли ҳолатлар ҳақида гувоҳ ёки жабрланувчи тариқасида фақат ўзларининг розиликлари билан сўроқ қилинишлари мумкин.

Ўз навбатида Конституциянинг 28-моддасида ҳеч ким ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмаслиги тўғрисида норма қайд этилган.

Барча давлат органларининг конституциявий қонунийликни таъминлаш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатлари мамлакатда инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият эканлиги тўғрисидаги умуминсоний принципларнинг амалга оширилишини кафолатлайди. Бу борада ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ўртасида ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйиш, ўқув-семинар машғулотлари ташкил этиш ҳамда аҳолининг конституциявий билимларини оширишга қаратилган ҳуқуқий тарғиботларни кўпайтириш мақсадга мувофиқдир.

 

Адҳам Абдиев, жиноят ишлари бўйича Китоб туман судининг судья ёрдамчиси

Фарзандликка олишнинг ҳуқуқий асослари

Фарзандликка олиш болани фарзандликка олишни истаган шахсларнинг (шахснинг) аризасига кўра васийлик ва ҳомийлик органларининг фарзандликка олишнинг асослилиги ва фарзандликка олинаётган бола манфаатларига тўғри келиши ҳақидаги хулосаси ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан амалга оширилади.

Ака-укалар ва опа-сингилларни турли шахслар томонидан фарзандликка олишга, қоида тариқасида, йўл қўйилмайди.

Фарзандликка олиши мумкин бўлмаган шахслар:

Фарзандликка олувчи ва фарзандликка олинувчилар ёшидаги фарқ 15 ёшдан кам бўлмаслиги шарт (ўгай ота ва ўгай она томонидан фарзандликка олиш ҳоллари бундан мустасно).

Фарзандликка олишда устунлик ҳуқуқига эга бўлган шахслар:

  • фарзандликка олинувчининг қариндошлари;
  • фарзандликка олинувчи бола оиласида яшаётган шахс;
  • ака-ука, опа-сингилларни улар ўртасидаги қариндошлик алоқаларини бузмасдан фарзандликка олаётган шахслар;
  • ўгай ота ва ўгай она;
  • Ўзбекистон Республикаси фуқаролари;
  • касаллик, бахтсиз ҳодиса оқибатида фарзандларидан ажралган шахслар.

Фарзандликка олинаётган боланинг фарзандликка олинишига розилиги:

10 ёшга тўлган болани фарзандликка олиш учун унинг розилиги талаб қилинади.

Фарзандликка олишда боланинг розилиги васийлик ва ҳомийлик органлари ёки суд томонидан фарзандликка олиш тўғрисидаги иш кўриб чиқилаётганда аниқланади.

Агар бола фарзандликка олувчиларнинг оиласида тарбияланаётган бўлса ва уларни ўз ота-онаси деб эътироф этса, фарзандликка олиш фарзандликка олинаётган боланинг розилигисиз амалга оширилиши мумкин.

Ота-онанинг боланинг фарзандликка олинишига розилиги:

Фарзандликка олиш учун фарзандликка олинаётган бола ота-онасининг розилиги талаб этилади.

Суд томонидан фарзандликка олиш тўғрисида қарори чиқарилгунга қадар ота-она берган розилигини қайтариб олишга ҳақли.

Фарзандликка олиш қуйидаги ҳолларда ота-онанинг розилигисиз амалга оширилади:

  • ота-онанинг кимлиги номаълум бўлса;
  • ота-она ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган бўлса;
  • ота-она муомалага лаёқатсиз, бедарак йўқолган деб топилган ёки вафот этган деб эълон қилинган бўлса;
  • ота-она бир йилдан ортиқ муддат давомида болалар ёки даволаш муассасаларидаги боласидан узрли сабабларсиз хабар олмаган бўлса.

Фарзандликка олишнинг ҳуқуқий оқибатлари:

Фарзандликка олинган болалар барча шахсий ва мулкий ҳуқуқларда фарзандликка олувчининг ўз болаларига тенглаштирилади.

Фарзандликка олинганлар ва уларнинг ота-онаси бир-бирларига нисбатан шахсий ва мулкий ҳуқуқларни йўқотадилар ҳамда ўзаро мажбуриятлардан озод бўладилар.

Бола битта шахс томонидан фарзандликка олинган тақдирда, унинг манфаатларини кўзлаб, боланинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, агар фарзандликка олувчи эркак бўлса, онасининг илтимосига кўра, агар фарзандликка олувчи аёл бўлса, отасининг илтимосига кўра сақланиб қолиши мумкин.

Агар фарзандликка олинаётган боланинг отаси ёки онаси вафот этган бўлса, вафот этган отанинг ёки онанинг ота-онаси (бува ёки буви) илтимосига кўра боланинг шахсий номулкий ҳамда мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятлари, агар боланинг манфаатлари шуни талаб этса, вафот этган отасининг ёки онасининг қариндошларига нисбатан сақланиб қолиши мумкин.

Фарзандликка олишни сир сақлаш қонун билан ҳимоя қилинади. Фарзандликка олишга оид маълумотларни фарзандликка олувчиларнинг розилигисиз, агар улар вафот этган бўлса, васийлик ва ҳомийлик органининг розилигисиз бериш тақиқланади.

Фарзандликка бола олувчиларнинг ёки васийлик ва ҳомийлик органининг эркига қарши, етим ёки ота-она ғамхўрлигидан маҳрум бўлган болаларни фарзандликка олишнинг қонун билан қўриқланадиган сирини ошкор қилиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади

Чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахс бўлиб, бошқа давлат ҳудудида доимий яшаётган болани Ўзбекистон фуқаролари томонидан фарзандликка олиш мазкур бола доимий яшаётган давлатнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда, фарзандликка олинаётган бола етим ва фарзандликка олувчиларнинг (олувчининг) яқин қариндоши бўлган ёки ўз ватанида турли сабабларга кўра фарзандликка олиниши мумкин бўлмаган ҳолларда амалга оширилади.

Чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахс бўлиб, бошқа давлат ҳудудида доимий яшаётган болани Ўзбекистон фуқаролари томонидан фарзандликка олишда фарзандликка олинаётган боланинг Ўзбекистонга кириши ва Ўзбекистонда доимий яшаши учун Ўзбекистон ваколатли органининг (ички ишлар органлари миграция ва фуқароликни расмийлаштириш бўлимлари) рухсатномаси талаб қилинади.

Фарзандликка олинувчининг хулқ-атвори фарзандликка олувчиларнинг шаъни ва қадр-қимматига путур етказаётган, уларнинг ҳаёти ёки соғлиғига хавф солаётган бўлса, фарзандликка олинувчи вояга етганидан кейин фарзандликка олиш бекор қилинишига йўл қўйилади.

Фарзандликка олинганнинг ота-онаси, прокурор, васийлик ва ҳомийлик органлари, вояга етмаганлар ишлари бўйича идоралараро комиссиялар, шунингдек, 16 ёшга тўлган фарзандликка олинган бола фарзандликка олишни суд тартибида бекор қилишни талаб этиш ҳуқуқига эга.

Фарзандликка олишни бекор қилишга фақат суд тартибида йўл қўйилади.

 

Хуршид Мухторов, фуқаролик ишлари бўйича Касби туманлараро суди раиси

Skip to content