Мамлакатимизда cудьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш, малакали кадрларни танлаш, cудьялик касбига тайёрлаш ва тайинлаш тизимини такомиллаштириш, шунингдек, фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончини ошириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.
Шу билан бирга суд тизимига етарли билим ва ҳаётий тажрибага эга бўлган муносиб кадрларни танлаш тизими самарали йўлга қўйилмоқда.
Судьялик касби юридик касблар ичида энг қийини ҳисобланади. Бу муҳим ва масъулиятли қарорлар қабул қилиш, бошқа одамларнинг тақдирини, жиноят содир этишда уларнинг айби ёки айбсизлигини аниқлаш зарурати билан боғлиқ.
Судья юксак ахлоқий параметрлари, адолатга интилиши билан ажралиб туриши керак. Судья ҳар бир инсонга индивидуал ёндашиш, унинг шахсига ҳурмат билан муносабатда бўлиши керак. Адолат кўп одамларнинг тақдирига таъсир қилади. Суд қарори ишнинг барча ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда адолатли бўлиши керак.
Судья назарий билимлар, касбий этика, ишчанлик мулоқоти ва вақтни бошқариш кўникмалари, музокаралар олиб бориш тактикаси, ахборот билан ишлаш технологияси, ҳуқуқ нормаларига шарҳ бериш ва психологик билимларга эга бўлиши керак.
Судьянинг ҳақиқий психограммасига келсак, яъни, муҳим касбий хусусиятларга қуйидагилар киради:
Когнитив (когнитив) соҳада аналитиклик, танқидийлик, мантиқ, таққослаш, умумлаштириш, маълумотларни таснифлаш, асосий ва энг муҳимларини ажратиб кўрсатиш қобилияти каби фикрлаш фазилатлари алоҳида роль ўйнайди.
Хотиранинг хусусиятлари орасида ахборотни қайта ишлаш самарадорлиги, қимматли маълумотларни танлаш ва уни узоқ муддатли хотирага ўтказиш, қонун ва ҳуқуқий фаолиятнинг процессуал нормаларини аниқ ва тўлиқ билиш алоҳида ўрин тутади.
Судья учун эътибор суд учун муҳим бўлган ҳужжатларни ўрганиш ва тузишда барқарорлик, диққатни жамлаш, суд жараёнининг мураккаб ва динамик вазиятларида диққатни тақсимлаш ва алмаштириш каби хусусиятлари айниқса муҳимдир.
Судда иштирок этаётган шахсларнинг мимикалари ва пантомималари билан идрок, объективлик, кузатув, уларнинг ҳолатини, хатти-ҳаракатларининг самимийлиги ёки юзаки эмоционаллигини аниқлаш қобилияти айниқса муҳимдир.
Судьянинг тасаввури репродуктив ва ижодий функцияларни, шунингдек, прогнозлаш (олдиндан кўриш) функцияларини бирлаштириши керак, яъни, режалаштирилган суд мажлислари натижаларини ва суд қарорларининг оқибатларини аниқ тасвирларда олдиндан кўриш қобилияти, бу судья фаолиятида «синов ва хато» усулидан фойдаланган ҳолда ибтидоий ва нопрофессионал ҳаракатларга йўл қўймаслик имконини беради.
Судья фаолиятининг коммуникатив соҳасида, у орқали у ўз фаолиятининг ижтимоий-психологик томонларини амалга оширади, оғзаки маьлумотларни узатиш ва қабул қилиш қобилияти каби хусусиятларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Интерактив хусусиятлар орасида экстравертни ажратиб кўрсатиш керак, яъни, ҳаракатларни ташқарида, бошқа одамларга йўналтириш, хушмуомалалик, юз ифодалари ва пантомимадан етарли даражада фойдаланиш.
Судья нутқининг юксак маданияти билан ажралиб туради. Нутқ ёрдамида судья коммуникатив функцияни бажаради, турли шахсларнинг мулоқотини тартибга солади ва мақбул шаклларда психологик таъсир кўрсатади. Судья нутқи ихчамлиги, равшанлиги, ҳуқуқий саводхонлиги билан ажралиб туриши керак. Судья фаолиятида ёзма нутқ ва процессуал ҳужжатларни тузиш қобилияти муҳим аҳамиятга эга.
Судьянинг психологик компетенциясининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири суд муҳокамасининг бошқа иштирокчилари фикрини тинглай олиш қобилиятидир. Судьянинг ушбу коммуникатив сифатининг намоён бўлиши судьянинг энг муҳим ижтимоий-психологик шартларидан биридир. Судья фаолиятининг тартибга солиш соҳасида ҳиссий вазминликни, шунингдек, кучли иродали фазилатларни ажратиб кўрсатиш керак. Принципларга риоя қилиш, етакчилик, қатъиятлилик, ўзини тута билиш лозим.
Судья профессионал фаолияти давомида ҳам касбий, ҳам шахсий нуқтаи назардан ўз олдига муайян мақсадларни қўяди ва уларга эришиш учун бир қанча саъй-ҳаракат, чора-тадбир ва амалларни бажаришига тўғри келади. Аммо судьяда шахсий ҳислатлар ва қатъият бўлмаса, у режалаштирган мақсадларига эришишда муваффақиятсизликка учраши ёки олдинга интилишга жазм қила олмай қолиши мумкин.
Судья ўз фаолияти давомида бир неча алоҳида жабҳаларда ҳам иш олиб боради. Жумладан, норма ижодкорлиги, илмий фаолият олиб бориш, оммавий ахборот воситаларига турли хил интервьюлар бериш, қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга муносабат билдириш ва бошқалар.
Судья мунтазам равишда фақат ҳуқуқ билан шуғулланиши мақсадга мувофиқ эмас. Энг кўп талаб этиладиган масала бу, албатта, норма ижодкорлиги ҳисобланади. Судья ўзининг ташаббускорлиги, яратувчанлигини ишга солиши ва жамият ҳаётига ўзининг маълум маънодаги ҳиссасини қўшиши мақсадга мувофиқдир. Акс ҳолда, судья етук мутахассис бўлиши гумон остида қолади. Шунинг учун ҳам судья ўзининг бундай ҳислатларини ривожлантириши, улардан унумли фойдаланган ҳолда муваффақиятли карьерасини яратиши лозим.
Шуни ҳам унутмаслик лозимки, ҳар қандай ташаббус ўзига хос қийинчилик ва масъулиятни келтириб чиқаради, аниқроғи, ўзи билан бирга етаклаб келади. Мисол учун норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқиш – мушкул ва кўп меҳнат талаб этадиган жараёндир. Ташаббус кўрсатилган пайтдан токи зиммага олинган мақсадга эришилмагунига қадар судья барча чора-тадбирларни амалга ошириши зарур. Агар судья бу жараённи охиригача амалга оширмаса, кўрсатган ташаббуси уни “жазоланишга” олиб келиши мумкин.
Шунингдек, судьянинг ўз касби ва ишига ижодий ёндашиши ўзининг яратувчанлик руҳида ривожланишига хизмат қилади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, бўлажак юристлар нафақат касбий билимларга эга бўлиши, балки шу билан бирга, соҳадаги иш фаолиятини бардавом олиб бориш учун зарур бўлган шахслараро муносабатларни тўғри йўлга қўйишга қаратилган малака ва кўникмаларга ҳам эга бўлишлари бугунги замон талабидир.
Руслан Заиров, фуқаролик ишлари бўйича Чироқчи туманлараро суди раиси
