Category Archives: Мақолалар

Коррупция – тараққиёт кушандаси

Коррупция дунё миқёсида ҳал этилиши лозим бўлган глобал муаммолардан биридир. Ушбу иллат ҳар қандай давлат ва жамиятнинг сиёсий-иқтисодий ривожланишига жиддий путур етказади, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг поймол бўлишига олиб келади. Шу боис унга қарши кураш халқаро аҳамият касб этиб, жаҳон сиёсатининг муҳим масалалари қаторидан жой олган.

2017 йил 3 январ куни Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонуни қабул қилиниб, коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий механизми яратилди. Мазкур Қонуннинг 3-моддасида коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларга доир тушунчаларга таъриф берилган. Яъни, коррупция –шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқейидан шахсий манфаатларини, ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишидир.

Юртимизда коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари қилиб, аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ривожлантириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш, давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун жавобгарликнинг муқаррарлиги принципини таъминлаш каби вазифалар белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев “Коррупция билан ҳеч қачон мақсадимизга эриша олмаймиз” деб таъкидлаган эди. Дарҳақиқат, коррупцияга қарши курашиш борасида ҳуқуқий маданиятни юксалтириш, порахўрлик, таъмагирлик каби ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва уларга чек қўйиш, бундай жиноятларга қарши жазо муқаррарлигини ҳар бир шахс билиши зарур. Коррупция балосининг нақадар мудҳиш иллат эканини тушунган, уни онгли равишда идрок этган одам бу жиноятга қўл урмайди.

Давлатимиз раҳбари 2020 йил 24 январ куни Олий Мажлисга қилган мурожаатида коррупция ҳолатлари тараққиётга ғов бўлаётгани, бундай ёвуз балонинг олди олинмаса, ҳақиқий ишбилармонлик ва инвестиция муҳитини яратиб бўлмаслиги, умуман, жамиятнинг бирорта тармоғи ривожланмаслигини алоҳида таъкидлаб, коррупцияга қарши кураш фаолиятига энг яхши мутахассислар жалб қилинмаса, жамиятимизнинг барча аъзолари, таъбир жоиз бўлса, “ҳалоллик вакцинаси” билан эмланмаса, олдимизга қўйган юксак марраларга эришишимиз даргумонлиги хусусида гапириб ўтган эди.

Коррупцияга қарши курашишда юқори натижаларга эришган, Швеция, Сингапур, Гонконг, Португалия каби давлатларнинг тажрибасини ўрганиш шуни кўрсатадики, коррупцияни юзага келтирувчи омилларни бартараф этиш коррупцияга қарши курашишда муҳим ўрин эгаллайди.

Давлатимиз томонидан коррупцияга қарши курашиш борасида потенциал аҳамиятга эга бўлган қонун ҳужжатлари базаси яратилган. Хусусан, бугунги кунга қадар мазкур иллатга қарши курашиш учун 10 дан ортиқ  норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг  2019 йил 27 майдаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5729-сон Фармони қабул қилиниб, Коррупцияга қарши курашиш бўйича республика идоралаларо комиссиясининг янгиланган таркиби ва Коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги фаолият самарадорлигини оширишга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш бўйича махсус комиссия тасдиқланди.

Қонунларни билмаслик бирор кишини жазодан қутилишига баҳона бўлолмайди. Кимдир билиб, кимдир билмай бундай салбий иллатларнинг кўчасига кириб қолганларини сезмай қоладилар. Ачинарли томони шундаки,  мансаб курсисида ўтирганлар била туриб коррупцияга, порахўрликка, таниш-билишчиликка берилиб кетаётгани ижтимоий ҳаётимизга жиддий хавф солмоқда.

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, жамият тараққиётига асосий тўсиқ бўлувчи коррупцияга барҳам бериш ва бу борада нафақат давлат, балки фуқароларимиз томонидан ҳам биргаликда коррупцияга қарши курашиш тизимининг яратилиши, ўз навбатида мамлакат тараққиёти йўлидаги муҳим қадамдир.

Саттор Ақанов, Қашқадарё вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судьяси

“Янги қонун – янги имконият”

Тадбиркорларнинг эркин фаолият юритиши учун мукаммал ҳуқуқий асослар билан бир қаторда зарур шароитлар яратиб берилаётганлиги янги корхоналар ташкил этилишида ва мавжудлари фаолиятини кенгайтиришда катта аҳамият касб этмоқда. Корхонада коорпоратив ва ишлаб чиқариш муносабатларининг амалдаги иқтисодий ислоҳотлар жараёнидан орқада қолиши натижасида корхона банкротлик ҳолатига тушиб қолади. Тўловга қобилиятсиз корхоналарни тугатиб юбориш оқибатида ушбу корхоналарда иш билан таъминланган фуқаролар ўз иш ўрниларини йўқотади, шу билан бирга, шартлашувчи субъектлар ўртасида низолар, улар фаолиятига салбий таъсир ва бошқа шу каби кўплаб ижтимоий ҳамда иқтисодий муоммолар келиб чиқади.

Маълумки, банкротлик муносабатларини тартибга солувчи “Банкротлик тўғрисида” ги Қонун 2003 йилда қабул қилинган. Унда иқтисодиёт тармоқлари ривожланиши натижасида вужудга келаётган янги муносабатларни тартибга солувчи механизмлар акс эттирилмаган эди. Қонуннинг номи ҳамда матнида “банкротлик” атамасининг кенг қўлланилганлиги, мазкур Қонуннинг корхонани банкрот деб топиш ва уни тугатишга қаратилганлигини англатар эди.

Жорий йилнинг 13 апрел кунидан қонуний кучга кирган “Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни иқтисодий ночор аҳволга тушиб қолган корхоналарга ўз фаолиятини қайта ташкил этиш ва тўлов қобилиятини тиклашга имконият бериш орқали иқтисодиётга таъсир ўтказади.

“Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши иқтисодий жиҳатдан танг аҳволга келган тадбиркорлик субъектларини тугатиб юбориш эмас, балки уларни молиявий соғломлаштириш, шу билан бирга, соҳада вужудга келаётган янги муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга қаратилгани билан алоҳида аҳамият касб этади.

Эътиборлиси, Қонуннинг номи ва матнидаги “банкротлик” сўзларини “тўловга қобилиятсизлик” сўзлари билан алмаштирилганлигини қонун мазмунан иқтисодий ночор ҳолатга тушган корхоналар фаолиятини тиклашга йўналтирилаётганлиги билан боғлаш мумкин.

Иқтисодий ночор ва тўловга қобилиятсизлик масалаларини тартибга солувчи “Банкротлик тўғрисида”ги Қонун моҳиятан корхонани банкрот деб топиш ва уни тугатишга қаратилган бўлиб, унда корхонага нисбатан соғломлаштириш таомилларини қўллашни рағбатлантирувчи нормалар мавжуд эмас эди. Янги Қонун билан корхонага нисбатан соғломлаштириш таомилларини қўллашни рағбатлантириш мақсадида тўловга қобилиятсизлик вақтинчалик ва доимий турларга ажратилмоқда.

“Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши иқтисодий жиҳатдан танг аҳволга келган тадбиркорлик субъектларини тугатиб юбориш эмас, балки уларни молиявий соғломлаштириш, шу билан бирга соҳада вужудга келаётган янги муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга қаратилгани билан алоҳида аҳамият касб этади.

Хусусан, Қонуннинг 5-моддасига мувофиқ, вақтинча тўловга қобилиятсизлик аломатлари деганда агар тегишли мажбуриятлар юзага келган санадан эътиборан уч ой ичида қарздор томонидан бажарилмаган бўлса, шаҳарни ташкил этувчи корхона ҳамда унга тенглаштирилган корхоналар томонидан эса олти ой ичида бажарилмаса, судга мурожаат этиш санасида қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредиторлар талабларини қаноатлантиришга ва (ёки) солиқлар ҳамда йиғимлар бўйича ўз мажбуриятларини бажаришга қодир эмаслиги, доимий тўловга қобилиятсизлик аломатли деганда эса агар судга ариза бериш санасидаги ва ариза берилган йилнинг бошидаги ҳисобот даврида, агарда ариза йилнинг биринчи чорагида берилган бўлса, ўтган йилнинг бошидаги ҳисобот даврида қарздорнинг мажбуриятлари унинг активлари қийматидан ошиб кетган бўлса тушунилиши мумкин.

Бунга қадар амалда бўлган қонун талабига кўра, корхона тегишли тўлов мажбуриятлари юзага келган кундан эътиборан уч ой ичида бажармаса ва унга нисбатан билдирилаётган талаблар базавий ҳисоблаш миқдорининг камида уч юз баравари, яъни 81 миллион сўмни ташкил этса, унга нисбатан тугатиш таомили қўлланилар эди. Шунингдек, Қонуннинг олдинги таҳририда банкротлик иши қўзғатилган корхоналарга солиқ имтиёзлари берилиши тақиқланган, бундай корхоналарга тижорат банклари томонидан кредитлар ажратилмас эди. Энди эса корхонага нисбатан соғломлаштириш таомилларини қўллашни рағбатлантириш мақсадида мазкур жараёнда жорий солиқ тўловларини тўхтатиб туриш, тижорат банклари ва молия институтларидан кредитларни жалб этиш, қарздорлик қисман қопланганда корхона фаолиятини кредиторлар розилиги билан тиклаш бўйича нормалар киритилди.

Хулоса ўрнида айтиш жоизки, қонуннинг амалга киритилиши корхонага нисбатан соғломлаштириш таомилларини қўллашни рағбатлантириш мақсадида мазкур жараёнда жорий солиқ тўловларини тўхтатиб туриш, тижорат банклари ва молия институтларидан кредитларни жалб этиш, қарздорлик қисман қопланганда корхона фаолиятини кредиторлар розилиги билан тиклаш бўйича нормаларнинг киритилганлигидир.

Салим Турсунов, Яккабоғ туманлараро иқтисодий суди раиси                                                                                              

Мол-мулк низолари

Мулк ҳуқуқи шахснинг ўзига қарашли мол-мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз манфаатларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек, ўзининг мулк ҳуқуқини ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидан иборатдир. Мулк ҳуқуқи муддатсиздир.

Мулкдор ўз мол-мулкига нисбатан қонунга зид бўлмаган ҳар қандай ҳаракатларни бажаришга ҳақли. У ўз мол-мулкидан хўжалик фаолиятини ва қонунда таъқиқланмаган бошқа фаолиятни амалга ошириш учун фойдаланиши, уни бошқа шахсларга эгалик қилиш ва фойдаланиш учун текинга ёки ҳақ эвазига бериши мумкин. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш асослари қуйидагилардан иборат:

меҳнат фаолияти;

мол-мулкдан фойдаланиш соҳасидаги тадбиркорлик ва бошқа хўжалик фаолияти, шу жумладан, мол-мулкни яратиш ҳамда мулкдор ихтиёридаги мол-мулкни кўпайтириш, битимлар асосида қўлга киритиш;

давлат мол-мулкини хусусийлаштириш;

мерос қилиб олиш;

эгалик қилиш ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат;

қонун ҳужжатларига зид бўлмаган бошқа асослар.

“Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуннинг 7-моддасида “Мулкдорнинг давлат органлари билан ўзаро муносабатларида мулкдор ҳуқуқларининг устуворлиги принципи амал қилади. Унга мувофиқ қонун хужжатларидаги хусусий мулк ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган барча бартараф этиб бўлмайдиган зиддиятлар ва ноаниқликлар мулкдорнинг фойдасига талқин этилади” деб белгиланган.

Хусусий мулкка тажовуз қилиш қонунга биноан таъқиқланади. Мулкдорнинг мажбуриятлари бўйича ундирув мол-мулкка қаратилган тақдирда, унинг олиб қўйилишига фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.

Мулкдор ўз мол-мулкини бошқа шахснинг қонунга хилоф эгалигидан талаб қилиш олишга ҳақли. Мазкур ҳуқуқни амалга оширишда давлат органлари мулкдорга кўмаклашиши шарт.

Хусусий мулк ҳуқуқини бекор қиладиган қонун қабул қилинган тақдирда ушбу қонунни қабул қилиш натижасида мулкдорга етказилган зарарнинг ўрни, шу жумладан мол-мулкнинг бозор қиймати давлат томонидан тўла ҳажмда қопланади. Зарарнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги низолар суд томонидан ҳал этилади.

Охирги беш-олти йил давомида хусусий мулк хуқуқини ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш мақсадида қатор қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармон қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги  ПФ-4848-сонли Фармонида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг жадал ривожланишини таъминлаш, хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва унинг дахлсизлиги кафолатларининг ҳуқуқий механизмларини янада мустаҳкамлаш, тадбиркорликни ривожлантириш йўлидаги бюрократик тўсиқларни бартараф этиш, республикада инвестиция ва ишбилармонлик муҳитини яхшилаш мақсади белгиланди.

Жамият инсонлар ўртасида соғлом муносабатлар қарор топишидан манфаатдордир. Зеро, соғлом муносабатлар, тараққиёт сари ўсиш ва янгича фикрлашлар, қонун устуворлиги ҳамда соғлом муҳит жамият ривожланишининг муҳим омилларидандир.

Анвар Ибодуллаев, Қашқадарё вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судьяси

Васият тушунчаси

Мерос инсоният тарихидаги энг қадимий ҳуқуқ тушунчаси саналади. Мамлакатимизда бу борада аниқ механизм ишлаб чиқилган.

Фуқаролик кодексининг 18-моддасига кўра мол-мулкни мерос қилиб олиш ҳамда васият қилиб қолдириш ҳуқуқ лаёқатининг ажралмас қисмидир. Демак,  ҳар бир фуқаро хусусий мулкини, шунингдек, мулкка бўлган ҳуқуқ-мажбуриятларини хоҳлаган жисмоний ёки юридик шахсга мерос ҳуқуқи, жумладан, ворислик ҳуқуқи асосида қолдириши мумкин.

Васиятнома—ёзма васият, фуқаронинг ўзига тегишли мол-мулкка нисбатан ҳуқуқи вафот этган тақдирда тасарруф этилишига доир хоҳиш-иродаси ифодаланган ҳужжат. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1120-моддасига биноан, фуқаро ўзининг барча мол-мулкини ёки унинг муайян қисмини қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдек, кирмайдиган бир ёки бир неча шахсга, шу билан бирга юридик шахсларга, давлатга ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига васият қилиши мумкин. Бу ҳақдаги васият қонунга мувофиқ, шахсан тузилиши лозим, унинг вакили орқали тузилишига йўл қўйилмайди. Васият ёзилган жойи ва вақти кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда тузилиши, васият қилувчининг ўз қўли билан имзоланиши, нотариал тасдиқланган бўлиши зарур. Агар васият қилувчи жисмоний нуқсонлари, касаллиги ёки саводсизлиги туфайли васиятни ўз қўли билан имзолай олмаса, унинг илтимосига биноан нотариус ёки қонунга мувофиқ васиятни тасдиқлайдиган бошқа шахс ҳозир бўлганида васият қилувчи ўз қўли билан имзолай олмаганлигининг сабаблари кўрсатилган ҳолда васиятга бошқа шахс имзо қўйиши мумкин.

Васиятга оид қонун-қоидалар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1120-1131-моддаларида белгиланган.

Васият қилувчи исталган вақтда ўз васиятномасини янги васиятнома тузиш орқали бекор қилишга, ўзгартиришга ёки тўлдиришга ҳақли.

Янги васиятнома тузиш орқали олдин тузилган васиятнома тўлалигича ёки унинг кейинги васиятномага зид бўлган қисми бекор қилинади.

Васият қилувчи мероснинг олиниши учун меросхўр хулқ-атворининг хусусиятини қонуний равишда шарт қилиб қўйишга ҳақли.

Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчига мерос таркибига кирадиган ашёни мулк қилиб ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ қилиб бериш, мерос таркибига кирмайдиган мол-мулкни унинг учун сотиб олиш ва унга бериш, унинг учун муайян ишни бажариш, унга муайян хизматлар кўрсатиш ва ҳоказолар васият мажбурияти нарсаси бўлиши мумкин.

Зиммасига васият мажбурияти юклатилган меросхўр вафот этган ёки у меросни қабул қилиб олмаган тақдирда васият мажбуриятини бажариш унинг улушини олган бошқа меросхўрларга ёхуд, агар мол-мулк эгасиз бўлиб қолса, давлатга ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига ўтади.

Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи мерос қолдирувчининг қарзлари учун жавобгар бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Мерос ҳуқуқига оид қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарорига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Конституцияси бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган мамлакатимиз иқтисодиётининг негизини ташкил қилган турли мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлаб берди. Мулк ва мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи объектлардан бири—мерос ҳуқуқи давлат ҳимоясида эканлиги эътироф этилиб, мулкдорларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кенгайтирилди.

Мерос қолдирувчининг олди-сотди, айирбошлаш, ҳадя ва бошқа шартномалар орқали тасарруф этилган мулклари кейинчалик бундай шартномалар суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилган тақдирдагина мерос таркибига киради.

Васият бўйича меросхўр бўлиши ман қилинган шахслар рўйхати қонунда белгилаб қўйилмаган. Аммо, амалда маълум чекловлар бор. Хусусан, Фуқаролик кодексининг 1119-моддаси тартибида ворис, шу жумладан, васият бўйича ворис этиб тайинланган шахс суднинг ҳал қилув қарори билан нолойиқ меросхўр деб топилиши, мерос олишдан четлаштирилиши мумкин.

Лазиз Абдуллаев, фуқаролик ишлари бўйича Яккабоғ туманлараро суди судяси

Судья шахсининг психологияси

Мамлакатимизда cудьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш, малакали кадрларни танлаш, cудьялик касбига тайёрлаш ва тайинлаш тизимини такомиллаштириш, шунингдек, фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончини ошириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.

Шу билан бирга суд тизимига етарли билим ва ҳаётий тажрибага эга бўлган муносиб кадрларни танлаш тизими самарали йўлга қўйилмоқда.

Судьялик касби юридик касблар ичида энг қийини ҳисобланади. Бу муҳим ва масъулиятли қарорлар қабул қилиш, бошқа одамларнинг тақдирини, жиноят содир этишда уларнинг айби ёки айбсизлигини аниқлаш зарурати билан боғлиқ.

Судья юксак ахлоқий параметрлари, адолатга интилиши билан ажралиб туриши керак. Судья ҳар бир инсонга индивидуал ёндашиш, унинг шахсига ҳурмат билан муносабатда бўлиши керак. Адолат кўп одамларнинг тақдирига таъсир қилади. Суд қарори ишнинг барча ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда адолатли бўлиши керак.

Судья назарий билимлар, касбий этика, ишчанлик мулоқоти ва вақтни бошқариш кўникмалари, музокаралар олиб бориш тактикаси, ахборот билан ишлаш технологияси, ҳуқуқ нормаларига шарҳ бериш ва психологик билимларга эга бўлиши керак.

Судьянинг ҳақиқий психограммасига келсак, яъни, муҳим касбий хусусиятларга қуйидагилар киради:

Когнитив (когнитив) соҳада аналитиклик, танқидийлик, мантиқ, таққослаш, умумлаштириш, маълумотларни таснифлаш, асосий ва энг муҳимларини ажратиб кўрсатиш қобилияти каби фикрлаш фазилатлари алоҳида роль ўйнайди.

Хотиранинг хусусиятлари орасида ахборотни қайта ишлаш самарадорлиги, қимматли маълумотларни танлаш ва уни узоқ муддатли хотирага ўтказиш, қонун ва ҳуқуқий фаолиятнинг процессуал нормаларини аниқ ва тўлиқ билиш алоҳида ўрин тутади.

Судья учун эътибор суд учун муҳим бўлган ҳужжатларни ўрганиш ва тузишда барқарорлик, диққатни жамлаш, суд жараёнининг мураккаб ва динамик вазиятларида диққатни тақсимлаш ва алмаштириш каби хусусиятлари айниқса муҳимдир.

Судда иштирок этаётган шахсларнинг мимикалари ва пантомималари билан идрок, объективлик, кузатув, уларнинг ҳолатини, хатти-ҳаракатларининг самимийлиги ёки юзаки эмоционаллигини аниқлаш қобилияти айниқса муҳимдир.

Судьянинг тасаввури репродуктив ва ижодий функцияларни, шунингдек, прогнозлаш (олдиндан кўриш) функцияларини бирлаштириши керак, яъни, режалаштирилган суд мажлислари натижаларини ва суд қарорларининг оқибатларини аниқ тасвирларда олдиндан кўриш қобилияти, бу судья фаолиятида «синов ва хато» усулидан фойдаланган ҳолда ибтидоий ва нопрофессионал ҳаракатларга йўл қўймаслик имконини беради.

Судья фаолиятининг коммуникатив соҳасида, у орқали у ўз фаолиятининг ижтимоий-психологик томонларини амалга оширади, оғзаки маьлумотларни узатиш ва қабул қилиш қобилияти каби хусусиятларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Интерактив хусусиятлар орасида экстравертни ажратиб кўрсатиш керак, яъни, ҳаракатларни ташқарида, бошқа одамларга йўналтириш, хушмуомалалик, юз ифодалари ва пантомимадан етарли даражада фойдаланиш.

Судья нутқининг юксак маданияти билан ажралиб туради. Нутқ ёрдамида судья коммуникатив функцияни бажаради, турли шахсларнинг мулоқотини тартибга солади ва мақбул шаклларда психологик таъсир кўрсатади. Судья нутқи ихчамлиги, равшанлиги, ҳуқуқий саводхонлиги билан ажралиб туриши керак. Судья фаолиятида ёзма нутқ ва процессуал ҳужжатларни тузиш қобилияти муҳим аҳамиятга эга.

Судьянинг психологик компетенциясининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири суд муҳокамасининг бошқа иштирокчилари фикрини тинглай олиш қобилиятидир. Судьянинг ушбу коммуникатив сифатининг намоён бўлиши судьянинг энг муҳим ижтимоий-психологик шартларидан биридир. Судья фаолиятининг тартибга солиш соҳасида ҳиссий вазминликни, шунингдек, кучли иродали фазилатларни ажратиб кўрсатиш керак. Принципларга риоя қилиш, етакчилик, қатъиятлилик, ўзини тута билиш лозим.

Судья профессионал фаолияти давомида ҳам касбий, ҳам шахсий нуқтаи назардан ўз олдига муайян мақсадларни қўяди ва уларга эришиш учун бир қанча саъй-ҳаракат, чора-тадбир ва амалларни бажаришига тўғри келади. Аммо судьяда шахсий ҳислатлар ва қатъият бўлмаса, у режалаштирган мақсадларига эришишда муваффақиятсизликка учраши ёки олдинга интилишга жазм қила олмай қолиши мумкин.

Судья ўз фаолияти давомида бир неча алоҳида жабҳаларда ҳам иш олиб боради. Жумладан, норма ижодкорлиги, илмий фаолият олиб бориш,  оммавий ахборот воситаларига турли хил интервьюлар бериш, қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга муносабат билдириш ва бошқалар.

Судья мунтазам равишда фақат ҳуқуқ билан шуғулланиши мақсадга мувофиқ эмас. Энг кўп талаб этиладиган масала бу, албатта, норма ижодкорлиги ҳисобланади. Судья ўзининг ташаббускорлиги, яратувчанлигини ишга солиши ва жамият ҳаётига ўзининг маълум маънодаги ҳиссасини қўшиши мақсадга мувофиқдир. Акс ҳолда, судья етук мутахассис бўлиши гумон остида қолади. Шунинг учун ҳам судья ўзининг бундай ҳислатларини ривожлантириши, улардан унумли фойдаланган ҳолда муваффақиятли карьерасини яратиши лозим.

Шуни ҳам унутмаслик лозимки, ҳар қандай ташаббус ўзига хос қийинчилик ва масъулиятни келтириб чиқаради, аниқроғи, ўзи билан бирга етаклаб келади. Мисол учун норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқиш – мушкул ва кўп меҳнат талаб этадиган жараёндир. Ташаббус кўрсатилган пайтдан токи зиммага олинган мақсадга эришилмагунига қадар судья барча чора-тадбирларни амалга ошириши зарур. Агар судья бу жараённи охиригача амалга оширмаса, кўрсатган ташаббуси уни “жазоланишга” олиб келиши мумкин.

Шунингдек, судьянинг ўз касби ва ишига ижодий ёндашиши ўзининг яратувчанлик руҳида ривожланишига хизмат қилади.

Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, бўлажак юристлар нафақат касбий билимларга эга бўлиши, балки шу билан бирга, соҳадаги иш фаолиятини бардавом олиб бориш учун зарур бўлган шахслараро муносабатларни тўғри йўлга қўйишга қаратилган малака ва кўникмаларга ҳам эга бўлишлари бугунги замон талабидир.

Руслан Заиров, фуқаролик ишлари бўйича Чироқчи туманлараро суди раиси

Оила мустаҳкамлиги – жамият мустаҳкамлигини таъминлайди

Жамиятимизда фарзандларни баркамол авлод қилиб етказувчи мўжаз маскан бу оиладир. Шу туфайли қонун талаблари асосида тузилган никоҳдан давлат манфаатдор бўлиб, ундан ажралиш жамият манфаатларига салбий таъсир кўрсатади. Оилада, оилавий муносабатлар тўғри йўлга қўйилган бўлса, унинг шунчалик мустаҳкам бўлиши, бу ўз натижасида, жамиятнинг ҳам мустаҳкамланишига ўз таъсирини кўрсатиши амалиётда синовдан ўтган омилдир.

Мамлакатимизда оила институтини мустаҳкамлаш, оналик ва болаликни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий ва социал фаоллигини ошириш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига сўзсиз риоя қилинишини таъминлашга қаратилган тизимли саъй-ҳаракатлар амалга оширилмоқда.

Амалдаги Оила кодексида никоҳ тушунчасига таъриф берилмайди. Шунга кўра мазкур тушунчанинг таърифини никоҳнинг ҳуқуқий табиати, қонунчиликда унга нисбатан белгиланган қоидалар ҳамма эркак ва аёлнинг ўзаро истак хоҳиши натижаси сифатидаги келишувдан келиб чиқади.

Ислом ҳуқуқида ҳам никоҳга монеълик қиладиган ҳолатларнинг олдини олиш нуқтаи назаридан никоҳга киришувчи шахсларга нисбатан белгиланган шартлар исломнинг классик манбаларидан Ҳидоя, Фатовои Қозихон китобларида келтирилган.

Бугунги кунда биз оилани қанчалик даражада муқаддас деб билмайлик, давлатимиз томонидан оилани мустаҳкамлаш йўлида, ажримларнинг олдини олиш мақсадида бир қатор чора тадбирлар амалга оширилган ва оширилаётганлигига қарамасдан афсуски ажралишлар сони юқорилигича қолмоқда.

Оила ҳақида сўз борар экан, бегуноҳ фарзандлар тақдири кишини беихтиёр ташвишга солади. Негаки, ота-онанинг айро яшашидан мурғак фарзандлар ҳаммадан кўп азият чекади.

Суд амалиётидаги таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки,
2022 йилнинг 1-ярмида никоҳдан ажратиш ҳақида кўрилган фуқаролик ишлари статистикасига қараганда, судларга 2166 та даъво аризалар кўрилган.

Шундан, 1215 та оилаларни яраштириш чоралари кўрилишига қарамай оила барбод бўлган ва никоҳдан ажратилган. 829 та оилани ярашиб кетишига имкони бўлганлиги сабабли даъво талаблари рад этилган ва кўрмасдан қолдирилган.

Бундан ташқари, 122 та оила фуқаролик ишлари бўйича судларнинг ташаббуси билан яраштирилиб, иш юритиш тугатилган ҳамда ҳозирги кунда улар биргаликда бахтли оила бўлиб яшаб келмоқда.

Қашқадарё вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати томонидан ўрганишлар ўтказилиши давомида никоҳдан ажратиш сабаблари таҳлил қилинганида, оилада моддий етишмовчилик, спиртли ичимликлар истеъмол қилиш, фарзандсизлик, эр-хотиннинг бир-бири билан муросалари тўғри келмаслиги, уларнинг кўп йиллар мобайнида бирга яшамаслиги, эр-хотиндан бирининг бетоб бўлиб қолганлиги сабаблари кўплаб қайд этилган. Шунингдек никоҳдан ажратишнинг бошқа сабабларида аксарияти тарафларнинг ўзаро ишончни йўқотганлиги, ўртада учинчи шахсларнинг аралашуви сабаблари ҳам кўплаб учрайди.

Фуқаролар томонидан оила ва никоҳ муносабатларига киришиш, соҳага оид қонун ҳужжатлари орқали уларга берилган ҳуқуқ ва мажбуриятлардан, имтиёзлардан фойдаланиш, бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш борасида, судьялар, прокуратура, ички ишлар органлари, оила ва хотин-қизлар, адлия, маҳалла ва нуронийларни қўллаб-қувватлаш, тиббиёт, халқ таълими бўлимлари, мусулмонлар идораси ва аҳоли бандлигига кўмаклашиш марказлари билан ҳамкорлик дастури ишлаб чиқилиб, амалиётга жорий қилинди.

Баҳодир Азизов, Қашқадарё вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судьяси

Коррупция – хавфли иллат

Фуқароларнинг билимсизлиги, ижтимоий нофаоллиги, сиёсий ва иқтисодий талаблар моҳиятини тушунмаслиги, энг асосийси, қонунлардан бехабарлиги, шунингдек, бепарволик, эътиборсизлик иллатлари коррупцияни пайдо қилади, истайсизми-йўқми, ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида катта-кичик коррупция аломатларига дуч келасиз.

Шу сабабли, коррупцияга қарши курашишда аҳолининг, айниқса, ёшларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, ҳуқуқий таълим ва тарбияни кучайтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш, мунтазам равишда ҳуқуқий тарғиботлар ўтказилган ҳолда коррупциянинг оқибатларини ҳаётий мисоллар ва таъсирчан воситалар орқали тушунтириш бугунги куннинг асосий вазифаси ҳисобланади.

Коррупцияга қарши курашишда, соҳага оид қонун ҳужжатлари ижросини таъминлашда давлат органлари билан нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ҳамкорликни кучайтириш долзарб аҳамиятга эга. Асосий вазифамиз аҳолида коррупция иллатига нисбатан муросасиз муносабатни қарор топтириш туйғусини шакллантиришдан иборат.

Коррупциявий жиноятлар таҳлили қуйидаги ишларни самарали олиб бориш орқали бу “иллат”ни олдини олиш мумкинлигини кўрсатмоқда.

Биринчи навбатда, фуқароларимиз онгида ҳуқуқий тизимнинг турли соҳалари (ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқий амалиёт, суд, суд жараёни, жазо тайинлаш, адлия органлари хизмати, прокуратура, ички ишлар тизими) ҳақида аниқ тушунчаларни сингдириш, уларга етказиш, очиқлаш лозим ва уларда тўлиқ ва аниқ тушунчалар бўлиши даркор.

Бежизга, “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасида, аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш – коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишидан бири деб белгиланмаган.

Давлат идораларида касбий маҳоратни ошириш, коррупция ва хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш ҳолатларининг олдини олишга қаратилган доимий равишдаги ходимлар билан ишлашни йўлга қўйиш орқали давлат бошқарувининг самарадорлигига эришиш мумкин. Бундан ташқари, давлат хизматчиларини ўқитиш мехнизмини ташкил қилиш ҳам алоҳида аҳамият касб этади.

Жумладан, “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги давлат дастурининг 4-бандида, таълим муассасаларининг ўқув дастурларига коррупцияга қарши курашиш махсус курсларини киритиш назарда тутилган.

Бу жараёнда, давлат хизматчиси беғараз, мустақил, ҳалол ва сотилмайдиган, ҳақиқатпарвар, сезгир, кишиларга қайғурадиган, яъни инсонпарвар бўлиши, ўзининг шахсий манфаатларини жамоатчилик манфаатлари билан мослаштириб бориш, шунингдек меҳнатсеварлик, пунктуаллик, хушмомалалик, чуқур мулоҳазалик, тинглай олиш, беғараз ёрдам, буйруқ ва кўрсатмаларни ўз вақтида бажариш, ҳақгўйлик, аниқлик, адолатли қарор чиқариш, шахсан ўзи ёки яқин қариндошлари, таниш-билишлари, яқин ёки ишбилармонлик муносабатларида бўладиган бошқа шахслар учун ҳар қандай наф кўриш ёки афзалликларга эга бўлишни ўз ичига оладиган манфаатлар тўқнашувига сабаб бўладиган шахсий манфаатдорлик ҳолатларига йўл қўймаслик каби фазилатларини сингдиришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Шу билан бирга давлат хизматчиларида айнан аҳлоқий иммунитетни шакллантириш ҳам коррупциянинг олдини олишнинг асосий мезони ҳисобланади.

Ҳамид Бобоқулов, Қашқадарё вилоят суди жиноят ишлари бўйича судьяси

“Терроризм” жинояти тушунчаси ва мазкур жиноят учун тайинланадиган жазо турлари

“Террор” атамаси лотинчадан таржимада “қўрқув”, “даҳшат” деган маънони англатади. Терроризм эса террор сиёсати ва амалиётининг қўлланиши, яъни сиёсий рақибларни бартараф этиш мақсадида жисмоний зўрлик ишлатиш, уларни жисмонан йўқ қилиб ташлаш, ўлдириш маҳсулидир.

Бугунги кунда терроризм алоҳида бир мамлакат доирасидагина амалга оширилаётгани йўқ, у бир давлат ҳудудидан ташқарига чиқмоқда ва халқаро терроризм деб номланган ҳодисага айланмоқда. Халқаро терроризм – бу халқаро миқёсда содир этиладиган, одамларнинг беҳуда ҳалок бўлиши, шаҳарларнинг бузилиши, давлатларнинг вайрон бўлиши, улар иқтисодий ривожланиш даражасининг пасайиши ва ҳоказоларга сабаб бўладиган ижтимоий хавфли қилмишлар йиғиндисидир.

Терроризмга қарши курашни кучайтириш бўйича аксарият мамлакатларда кўп томонлама конвенциялар ва қонунлар қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикасида “Терроризмга қарши кураш тўғрисида” махсус қонун қабул қилинди (2000 йил 15 декабрь).

Қонунда давлат органларининг терроризмга қарши кураш соҳасидаги ваколатлари, террорчиликка қарши операциянинг ўтказилиши, террорчилик ҳаракати оқибатида етказилган зарарни қоплаш ва жабрланган шахсларнинг ижтимоий реабилитацияси, терроризмга қарши курашда иштирок этаётган шахсларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимояси, террорчилик фаолиятида иштирок этганлик ҳамда терроризмга қарши кураш тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлик каби масалалар ҳуқуқий асослаб берилган.

Шунингдек, террорчилик ҳаракатларига қарши халқаро даражада курашиш учун БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 2001 йил 28 сентябрда қабул қилинган 1375-сон Резолюцияси ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Хусусан, мазкур ҳужжатда терроризмни қўллаш амалиёти қораланган ва тақиқланган, давлатларнинг ушбу ижтимоий хавфли ҳодисага қарши курашишга бўлган иродаси мустаҳкамланган.

Халқаро ҳуқуқда терроризмга қарши курашишга йўналтирилган қатор конвенциялар мавжуд. Масалан, Терроризмни йўқ қилиш ҳақидаги Европа Конвенцияси (Страсбург, 1977 йил 27 январь), Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги давлатлари иштирокчиларининг терроризмга қарши курашиш бўйича ҳамкорлиги ҳақидаги шартномаси (Минск, 1999 йил 4 июнь), Бомбани қўллаш билан боғлиқ терроризмга қарши кураш тўғрисидаги халқаро конвенция (Нью-Йорк, 1997 йил 15 декабрь), Терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши кураш тўғрисидаги Шанхай конвенцияси (Шанхай, 2001 йил 15 июнь) ва ҳ.к.

Терроризм жиноий ҳаракатнинг энг оғир кўринишларидан бири бўлиб, айбдор атрофдагиларда қўрқув, ғалаён уйғотишга, уларнинг меъёрий одати ва ижтимоий фойдали фаолиятини тўхтатиб қўйишга, ҳокимият ва бошқарув органларига қаршилик қилиб, ўзининг ноқонуний мақсадларига эришишга ҳаракат қилади.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 155-моддасига мувофиқ, Терроризм – халқаро муносабатларни мураккаблаштириш, давлатнинг суверенитетини, ҳудудий яҳлитлигини бузиш, хавфсизлигига путур етказиш, уруш ва қуролли можаролар чиқариш, ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарорлаштириш, аҳолини қўрқитиш мақсадида давлат органини, халқаро ташкилотни, уларнинг мансабдор шахсларини, жисмоний ёки юридик шахсни бирон бир фаолиятни амалга оширишга ёки амалга оширишдан тийилишга мажбур қилиш учун зўрлик, куч ишлатиш, шахс ёки мол-мулкка хавф туғдирувчи бошқа қилмишлар ёхуд уларни амалга ошириш таҳдиди билан содир этилса – саккиз йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади;

-вазиятни беқарорлаштириш ёки давлат органлари томонидан қарор қабул қилинишига таъсир кўрсатиш ёхуд сиёсий ёки бошқа ижтимоий фаолиятга тўсқинлик қилиш мақсадида давлат ёки жамоат арбоби ёхуд ҳокимият вакилининг давлат ёки жамоатчилик фаолияти муносабати билан унинг ҳаётига суиқасд қилиш ёки унинг баданига шикаст етказиш – ўн йилдан ўн беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади;

-ушбу ҳаракатлар одам ўлишига ёки бошқа оғир оқибатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлса – ўн беш йилдан йигирма беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш ёки умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

Терроризмни тайёрлашда иштирок этган шахс, агар у ҳокимият органларига ўз вақтида хабар бериш ёки бошқа усул билан оғир оқибатлар юзага келишининг ҳамда террорчилар мақсадлари амалга оширилишининг олдини олишга фаол кўмаклашган бўлса, башарти бу шахснинг ҳаракатларида жиноятнинг бошқа таркиби бўлмаса, жиноий жавобгарликдан озод этилади.

Анвар Элмуродов, Қашқадарё вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьяси    

Муаллифлик ҳуқуқи – давлат ҳимоясида

Ҳозирги кунда муалифлик ҳуқуқларининг бузилиши мавзуси долзарб масалага айланиб бормоқда. Биринчидан, бу янги нарса яратиш учун сарф-харажат қилмасдан фойда олишнинг осон йўлидир. Ўзининг моддий манфаатлари ҳақидагина бош қотирган фирибгарлар ўз ҳаракатларининг одоб-ахлоққа доир ва қонуний жиҳатлари ҳақида ўйлаб ҳам кўрмайди.

Иккинчидан, замонавий технологиялар маълумотларни кўпайтириш ва тарқатиш жараёнини ўта осон ва арзон ишга айлантириб қўйди.

Муаллифлик ҳуқуқи (инглиз тилидан олинган бўлиб, copyright) ғоя (фикр) ёки маълумотларнинг маълум бир кўринишдаги ифодаланишини тартибга солувчи эксклюзив ҳуқуқлар мажмуидир. Умумий қилиб айтганда, сўзма-сўз “кўчириш (нусха олиш) га бўлган ҳуқуқ”дир. Асосан, бу ҳуқуқлар чекланган муддатли бўлади.

Муаллифлик ҳуқуқи “асарларнинг” кенг турдаги креатив, интеллектуал, артистик шаклларида намоён бўлиши мумкин.  Булар қаторига шеърлар, тезислар, саҳна асарлари ва бошқа адабиёт асарлари, филмлар, хориографик асарлар, мусиқий композициялар, аудио ёзувлари, расмлар, чизмалар, скулптуралар, фоторасмлар, ЭҲМ дастурлари, радио ва телекўрсатувлари кабилар киради. Муаллифлик ҳуқуқи интелликтуал мулк ҳуқуқ тизимига кирувчи ҳуқуқ соҳаси ҳисобланади.

Муаллифлик ҳуқуқи бўйича 1952 йилги Жаҳон (Женева) конвенцияси ҳамда адабий ва бадиий асарларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги Берн конвенцияси (1886) мавжуд. Берн конвенцияси Муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг қатъий тизимини ўзида ифодалайди. Ўзбекистонда Муаллифлик ҳуқуқининг асосий нормалари Ўзбекистон Республикаси Фуқоролик кодекси (1041-1073-моддалар) ва “Муалифлик ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси қонунида белгиланган.

Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар соҳасидаги низолар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ҳал қилинади. Муаллифлик ҳуқуқи бузилишининг кенг тарқалган турларига плагиат (кўчирмачилик, маданий ўғрилик), асардан муаллиф рухсатисиз тижорат мақсадларида фойдаланиш, киради. Бундай ҳолларда ҳуқуқбузар муаллиф ҳуқуқларини тиклаши, унга етказилган зарарларини тўлаши лозим. Муаллиф ва ижрочи ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда, ҳуқуқбузардан  маънавий зиён қопланишини талаб қилишга ҳақлидир.

Мулкий ҳуқуқларни жамоавий асосда бошқарувчи ташкилот томонидан амалга ошираётган ташкилот мулкий ҳуқуқларини бошқариш шундай ташкилот томонидан амалга оширилаётган шахсларнинг бузилган муаллифлик ҳуқуқлари  ва турдош ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қонунда белгиланган тартибда ўз номидан судга мурожаат қилишга ҳақлидир.

Муаллифлик ҳуқуқлари ёки турдош ҳуқуқлар бузилишининг олдини олиш ёки уни тўхтатиш учун зарур чоралар кўриш натижасида учинчи шахсга етказилган зарарлар, шунингдек, бундай чораларни амалга оширган шахс кўрган зарарлар ҳуқуқбузар ҳисобидан ундириб олиниши керак. (Ўзбекистон Республикаси “Муалифлик ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида” ги қонунининг 65-моддаси)

2019 йил 2 майда Ўзбекистон Республикасининг 534-сонли Қонунига мувофиқ Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга интеллектуал мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишга йўналтирилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган. Унга кўра, асарларнинг ва турдош ҳуқуқлар объектларининг контрафакт нусхалари, шунингдек, уларни такрорлаш ҳамда тарқатиш учун фойдаланиладиган материаллар ва ускуналар, бошқа ҳуқуқбузарлик содир этиш қуроллари мусодара қилинади.

Мазкур тоифадаги ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар маъмурий судлар томонидан кўриб чиқилади. Бундай ҳуқуқбузарликни илк бор содир этган, ҳуқуқбузарлик аниқланган пайтдан бошлаб 30 кунлик муддатда ихтиёрий равишда йўл қўйилган ҳуқуқбузарликларни бартараф этган ва етказилган моддий зарарни қоплаган ҳуқуқбузарларга нисбатан маъмурий иш қўзғатилмайди, бошлангани эса тўхтатилади.

Қонун ҳамма учун баробар. Зеро, ҳар қандай ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлар учун жазо муқаррар. Инсон ўзини боши берк кўчага киргизадиган, жамият учун кераксиз шахсга айлантирадиган ва охир-оқибат барча яқинлари, оила-аъзолари олдида мулзам аҳволга келтирадиган қилмишлар сари қадам босмаслиги мақсадга мувофиқдир. Чунки, юксаклик сари олға қадам ташлаётган Янги Ўзбекистон келажаги учун ҳар бир шахс мақсадли режалар асосида ҳаракат қилмоғи лозим.

Лазиз Абдуллаев, фуқаролик ишлари бўйича Яккабоғ туманлараро суди судьяси

Мол-мулк низолари

Ўзбекистон Республикасида мулк дахлсиздир. Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли.

Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётнинг ва халқ фаровонлигининг ўсишига имконият яратувчи ҳар қандай шаклдаги мулкчилик бўлишига рухсат берилади. Мулкчиликнинг ҳамма шакллари дахлсиз бўлишига ва уларнинг ривожланиши учун тенг шароит яратилишига қонун кафолат беради.

Ўзбекистон Республикаси мулкдорга қарашли бўлган мол-мулкни сақлаш ва кўпайтириб бориш учун барча зарур шароитларни яратиб беради. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 53-моддасига мувофиқ хусусий мулк дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир.

Якка тартибда уй қуриш фуқароларнинг уй-жойга бўлган талаб-эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади ва давлат якка тартибдаги уй-жой қурилишига ер участкаларини ажратиш, уй қуришга ссуда ва кредитлар бериш йўли билан ҳар тарафлама кўмаклашади.

Мулкчиликнинг ҳамма шакллари тенг ҳуқуқли эканлиги Бош Қомусимиз бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституциясида кафолатланганлиги, мулкчилик тўғрисидаги, ер тўғрисидаги, уй-жой фондини, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги бир қатор қонунларнинг қабул қилиниши, шунингдек, босқичма-босқич амалга оширилган иқтисодий ислоҳотлар, бозор муносабатларининг ривожланиши, кичик ва ўрта тадбиркорлик фаолиятининг қўллаб-қувватланиши натижасида қисқа вақт ичида фуқароларимиз турли кўчмас ва кўчар мулклар, хусусан, уй-жой ва нотурар-жой бинолари – ошхона, меҳмонхона, савдо дўконлари, корхоналар ва турли транспорт воситалари, акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар, ер участкалари, фермер хўжаликлари ҳамда чорва моллари ва бошқа турдаги қонун билан таъқиқланмаган мулкларнинг эгасига айланди.

Олиб борилган иқтисодий ислоҳотларнинг самараси оқибатида жуда қисқа давр ичида жамиятда мулкдорлар синфи вужудга келди, уларнинг сони ва сифати кун сайин ошиб бормоқда. Мулкдорлар синфи вужудга келиши билан бир вақтда мавжуд мулкнинг авлоддан авлодга ўтишини ҳуқуқий тартибга солиш зарурияти туғилди ва 1997 йилнинг 1 мартидан амалга киритилган Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг V сонли бўлимида мулк эгасининг вафотидан кейин унинг барча мол-мулки унинг ворисларига ўтишига доир қонун нормалари мустаҳкамланди. Ворислик ҳуқуқи билан боғлиқ қонун нормаларининг судлар томонидан амалда тўғри ва бир хилда қўлланишини таъминлаш мақсадида 2011 йил 20 июлда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Судлар томонидан мерос ҳуқуқига оид қонунчиликнинг қўлланилиши тўғрисида” ги 5-сонли қарори қабул қилиниб, тегишли тушунтиришлар берилди.

Ҳар қандай соғлом фикрли инсон биргина ўз манфаатини кўзламасдан, ҳалол меҳнат орқали оиласини таъминлаш, мулкдор бўлиш, уни кўпайтириш ва ўзидан кейин авлодларига қолдириш йўлида меҳнат қилади.

Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 54-моддасида мулкдорнинг ўз мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва тасарруф қилиш ҳуқуқи мустаҳкамланган. Мулкдор ўзининг юқорида қайд этилган мулкка нисбатан барча ҳуқуқларидан ҳаётлик чоғида бевосита фойдаланади. Шунингдек, ўзи ҳаётлик чоғида ўз мулкининг вафотидан кейинги тақдирини васиятнома қолдириш орқали олдиндан белгилайди.

Амалдаги қонун нормаларида, мулк эгасининг вафотидан кейин унинг барча мол-мулки унинг ворисларига қонун бўйича ва васиятнома бўйича ўтиши белгилаб қўйилган. Васиятнома қолдирилмаган ҳолларда айни бир мулкни меросхўрлар ўртасида тақсимлаш билан боғлиқ низолар келиб чиқиши табиий.

Мол-мулк билан боғлиқ низолар асосан, қон-қариндош бўлган ота (она) ва фарзандлар, ака-ука, опа-сингил ворислар ўртасида юзага келади ва бунга асосан уларнинг амалдаги қонун нормаларини билмаслиги ва бири бошқасининг ҳуқуқини тан олмаслиги сабаб бўлади.

Мерос мулкини тақсимлашда ворислар ўзаро келишганлари энг мақбул ечим ҳисобланади. Чунки, низолашиш (суд томонидан қонуний ечим топилган тақдирда ҳам) ворислар ўртасидаги ўзаро яқинлик муносабатларига, меҳр-оқибатга путур еткзади.

Жамиятимиз инсонлар ўртасида соғлом муносабатлар қарор топиши, уларнинг бир-бирига муносабатлари яхши бўлишидан манфаатдордир. Зеро, соғлом муносабат, соғлом оилалар жамият негизини ташкил этади.

Олламурод Суюнов, фуқаролик ишлари бўйича Яккабоғ туманлараро суди раиси