Барчамизга маълумки, Конституциявий суд инсоният тарихида фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, Конституциянинг устунлигини таъминлаш ва уни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилади. Конституциявий судлов – демократик давлатчиликнинг муҳим сифат белгисидир.
1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Конституцияда конституциявий назоратни амалга оширувчи махсус орган – қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўрадиган Конституциявий судни ташкил этиш ва фаолият юритиш белгиланди. 1995 йил 30 августда эса “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги алоҳида Қонун қабул қилинди.
Кейинчалик, 2017 йил 31 майда “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги янги таҳрирдаги Қонуни қабул қилинди.
Мазкур қонунлар ўтган давр мобайнида Конституцияни ҳимоя қилиш, унинг нормалари ва принципларини ҳамда унда қатъий мустаҳкамланган инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш йўлида муҳим ҳуқуқий ҳужжат бўлиб келди.
Ҳеч иккиламасдан Конституциявий судни инсон ва фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоячиси бўлган судлов органи дейиш мумкин ва Конституциявий суднинг мустақиллигини таъминлаш алоҳида аҳамият касб этади.
Давлат ҳокимияти тизимини изчиллик билан такомиллаштириш ва мазкур ҳокимиятни мунтазам ўзгараётган ижтимоий муносабатлар билан уйғунлашиб бориши Конституциявий суд фаолиятини қайта кўриб чиқишни ва такомиллаштириш тақозо қилганлиги сабабли 2021 йил 27 апрелда «Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида»ги янги таҳрирдаги Қонуни қабул қилинди.
Қонунга кўра, Конституциявий суд доимий фаолият юритувчи суд ҳокимияти органи бўлиб, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги ишларни кўради.
Конституциявий суд конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари муайян ишда қўлланилган ва Конституцияга мувофиқ бўлмаган қонунда бузилган деб ҳисобловчи фуқаролар ҳамда юридик шахсларнинг шикоятларини ҳам кўриб чиқиши белгиланди.
Қонун таҳрири 13 боб ва 101 моддадан иборат (аввалги таҳририда 5 боб ва 45 та модда бўлган) бўлиб, унда эски таҳрирдаги Қонундан фарқли бўлган бир қатор янгиликлар мавжуд.
Жумладан, Конституциявий суд ўзи киритган қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасида кўриб чиқиш чоғида иштирок этиш учун ўз вакилини тайинлайди, суд таркибига киритилган судьялар сони, раис ва унинг ўринбосарини қўшган ҳолда, 7 нафардан 9 нафаргача оширилди.
Бундан ташқари, Қонунда Конституциявий суд судьяларининг мустақиллигини таъминлашга қаратилган қатор янгиликлар жорий этилди.
Хусусан, Конституциявий суд судьясининг ваколат муддати қайта кўриб чиқилди. Илгари Конституциявий суд судьясининг ваколат муддати беш йилни ташкил этган бўлса, янги қонунга кўра биринчи марта сайланганда беш йилни, навбатдаги сайланганда ўн йилни ташкил этади. Аввалги қонунда айни бир шахс икки мартадан ортиқ Конституциявий суднинг судьяси этиб сайланиши мумкин эмаслигига доир қоида янги қонунда ҳам сақланиб қолди. Демак, аввал Конституциявий суднинг судьяси бўлиш муддатининг энг кўп узоқ муддати 10 йилни ташкил этган бўлса, эндиликда бу муддат 15 йилни ташкил этади. Қонунда Конституциявий суд раиси ва унинг ўринбосари Конституциявий суд мажлисида унинг судьялари орасидан сайланиши назарда тутилиб, уларнинг ушбу лавозимдан озод қилиниши тартибга солинмаганди. Янгиликлардан яна бири, Конституциявий суд раиси ва унинг ўринбосари ёзма аризаларига кўра Конституциявий суд томонидан эгаллаб турган лавозимидан озод қилинишлари мумкин.
Бундан ташқари, илгари Конституциявий суд судьясига олий ёки биринчи малака даражаси берилган бўлса, эндиликда биринчи малака даражаси Конституциявий суд томонидан бериладиган бўлди (аввал – иккала малака даражалари Президент томонидан берилган).
Янги Қонуннинг 14-моддасига кўра, Конституциявий суд судьясига нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси ўта оғир жиноят содир этганлик ёки одамнинг ўлимига сабаб бўлган бошқа қасддан жиноят содир этганлик айби қўйилган ҳоллардагина қўлланилиши мумкин. Бундай қоида Конституциявий суднинг собиқ судьясига нисбатан ҳам қўлланилади.
Конституциявий суд раиси Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг, уларнинг органларининг, шунингдек Олий суд Пленумининг мажлисларида иштирок этиши мумкин. Конституциявий суд ишларини юритиш коллегиал тарзда амалга оширилади (илгари – ишларни кўриб чиқиш ва қарор қабул қилиш тўрт судьядан кам бўлмаган таркибда коллегиал тарзда амалга оширилган).
Янги Қонуннинг аҳамиятга молик томонларидан яна бири бу – «Конституциявий судга мурожаат қилиш. Мурожаатни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва ўрганиш. Ишни кўриш учун қабул қилиш»-деб номланган 5-бобидир.
Унга кўра, Конституциявий судга мурожаат қилувчи субъектлар қаторига ҳисоб палатаси аъзолари (илгари – ҳисоб палатаси раиси), Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий марказ, Ўзбекистон Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакили билан бирга, фуқаролар ва юридик шахслар ҳам киритилди.
Яъни, агар қонун фуқаролар ва юридик шахсларнинг фикрича, уларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини бузаётган бўлса, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ келмаса ҳамда судда кўрилиши тугалланган муайян ишда қўлланилган бўлса ва судда ҳимоя қилишнинг барча бошқа воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, улар қонуннинг Конституцияга мувофиқлигини текшириш тўғрисидаги шикоят билан Конституциявий судга мурожаат этишга ҳақлидир.
Давлат ичидаги барча қонун, кодекс, фармон, қарор, низом ва бошқа ҳужжатлар Конституцияга мос бўлиши шарт.
Хулоса қилиб айтганда, халқимизнинг ҳоҳиш-иродасини ифода этган Конституциямизни ўрганиш, унинг мазмун-моҳиятини чуқур англаб етиш, тарғиб этиш ва унга қатъий риоя этиш ҳар биримизнинг жамият олдидаги муқаддас бурчимиздир.
Янги Қонун Конституциявий суд фаолиятининг самардорлигини ва нуфузини ошириш, мустақиллигини мустаҳкамлаш, ваколатларини кенгайтириш билан бир қаторда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилишга ва Конституция устунлигини таъминлашга хизмат қилади.
Қашқадарё вилоят суди жиноят ишлари бўйича судьяси Ш.Бахтиёров
