Ma’lumki, sudlanganlik faqat shaxsning sodir etgan jinoyati uchun hukm qilinish fakti bilan bog‘laq. YA’ni, shaxsga nisbatan jazo tayinlangan ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab sudlangan deb hisoblanadi. Sud tomonidan jazodan ozod qilingan shaxs esa, sudlanmagan deb hisoblanadi.
Shaxsni jazodan ozod qilish, hatto jinoiy jazo o‘rniga unga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov chorasi yoxud, agarda maqkum voyaga yetmagan bo‘lsa, tarbiyaviy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilgan hollarda ham, uning sudlanganligini keltirib chiqarmaydi.
Sudlanganlik – bu shaxs uchun salbiy, birinchi navbatda, jinoyat-huquqiy xususiyatdagi oqibatlarning kelib chiqarishiga olib kelgan, jazoning muayyan turi va miqdoriga hukm qilinishidan kelib chiqqan shaxsning alohida huquqiy holatidir.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 77-moddasining 3-qismida, sudlanganlik jinoyat qonunida nazarda tutilgan va faqat shaxs tomonidan yangi jinoyat sodir etilgan hollardagina huquqiy ahamiyatga egaligi ko‘rsatilgan.
Shaxsni hukm qilish deganda, shaxsni qilmishida jinoyat tarkibining barcha elementlari mavjud bo‘lgan aniq jinoyatni sodir etishda aybdor deb topish, shuningdek bu shaxsga nisbatan muayyan turdagi va miqdordagi jazoning tayinlanishi tushuniladi. Jazoning turi va miqdori shaxsni sudlangan deb topish va hisoblash uchun ahamiyatga ega emas, lekin, bu sudlanganlikning tugallanishi yoki olib tashlanishiga ta’sir qiladi.
Shaxsni sudlangan deb topishning boshlang‘ich vaqtini hukm kuchga kirgandan keyingi vaqt deb belgilaydi. Jinoyat-protsessual qonunga muvofiq, hukm uning apellyatsiya shikoyati berish yoki protest bildirish muddati o‘tishi bilan qonuniy kuchga kiradi. Apellyatsiya shikoyati berilgan yoki protest bildirilgan taqdirda hukm, agar u bekor qilinmagan bo‘lsa, ishni yuqori sud ko‘rib chiqqan kuni qonuniy kuchga kiradi.
Sudlanganlikning jinoiy-huquqiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
-shaxsda sudlanganlik holatining mavjudligi xavfli va o‘ta xavfli retsidivist deb topilishiga ta’sir etadi (JKning 34 choddasi);
-shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod qilishga to‘sqinlik qiladi;
-qilmishni kvalifikatsiya qilishga ta’sir ko‘rsatadi (JKning 140-moddasi);
-jazo tayinlashda og‘irlashtiruvchi holat sifatida e’tirof etiladi;
-sudlanganlik ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlashda jazoni ijro etish muassasasi turini aniqlashga ta’sir qiladi (JKning 50-moddasi);
-alohida tartibda jazo tayinlanishiga sabab bo‘ladi.
Shu o‘rinda sudlanganlik holati qachon tugallangan deb hisoblanishi haqida to‘xtalsak.
Shaxsning sudlanganlik holati quyidagi paytlarda tugallanadi:
- a) shartli hukm qilinganlarga nisbatan — sinov muddati tugagan kundan boshlab;
- b) majburiy jamoat ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash yoki intizomiy qismga jo‘natish tarzidagi jazolarini o‘tab chiqqach;
- v) jarima jazosi ijro etilgan kundan keyin, shuningdek muayyan huquqdan mahrum qilish yoki axloq tuzatish ishlari jazolari o‘talganidan keyin bir yil o‘tgach;
- g) ozodlikni cheklash jazosi o‘talganidan keyin — ikki yil o‘tgach;
- d) besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi o‘talganidan keyin — to‘rt yil o‘tgach;
- ye) besh yildan ortiq, lekin o‘n yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi o‘talganidan keyin — yetti yil o‘tgach;
- j) o‘n yildan ortiq, lekin o‘n besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi o‘talganidan keyin — o‘n yil o‘tgach.
Sudlanganlik holati tugallanganda esa, shaxs sudlanmagan deb hisoblanadi. Sudlanganlik holatining tugallanishi shaxsning yangi jinoyat sodir etishi bilan uziladi. Bunday holda, sudlanganlikning birinchi jinoyat bo‘yicha tugallanish muddati aybdorning oxirgi jinoyat uchun jazoni haqiqiy o‘tab bo‘lganidan so‘ng hisobga olinadi. Sudlanganlik holati tutallanishi bilan uning barcha xuquqiy oqibatlari bekor bo‘ladi va shaxs yangi jinoyat sodir etgan taqdirda, uning jinoiy javobgarligini og‘irlashtiruvchi holat deb hisoblanmaydi.
Ma’lumki, sobiq tuzum davrida, ayniqsa, o‘tgan asrning 30-yillarida siyosiy qatag‘onlardan meros bo‘lib qolgan bir alamli, achchiq va adolatsiz cheklov, qarash bo‘lgan. YA’ni, bir jinoyat uchun butun avlod javob berishi, otasining qilmishi uchun farzandlari yoki aka uchun uka javob berishi qancha yillar davomida insonlar huquqi paymol bo‘lishi, erkin ishlash, erkin kasb tanlash imkoniyatidan mahrum etilishiga olib kelgan. Mazkur «tizim» xalqimizga nisbatan adolatsiz bo‘lganini yaxshi bilamiz.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Konstitutsiyamiz qabul qilinganining 25 yilligiga bag‘ishlangan marosimda ham yaqin qarindoshlari sudlangan, deb fuqarolarni ishga qabul qilmaslik yoki yuqori lavozimlarga tayinlamaslik bilan bog‘liq masalaga alohida to‘xtalgan edi. Buning zamirida keng ma’no, ko‘plab yurtdoshlarimizni chuqur o‘ylantirib kelgan masala bor. Yaqin-yaqingacha ham otasi uchun bolasi siquvga olingan yoki aksincha holatlar yo‘q emasdi.
Aytish kerakki, sudlanganlik shaxsning va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lmasligi demokratiya talablaridan kelib chiqadi.
Aynan Prezidentimiz taklif va tashabbusi bilan yangi Konstitutsiyamizda, shaxsning sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi qat’iy norma kiritildi.
Shaxsning sudlanganligi va undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklashga asos bo‘lishi mumkin emasligi Konstitutsiyaga kiritilishi umuminsoniylik tamoyillariga muvofiq ekani eng muhim asoslardan biridir.
Shahzod Baxtiyorov, Qashqadaryo viloyat sudining jinoyat ishlari bo‘yicha sudyasi
